2023-03-21 12:36:31 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
१४७
गौ० वृ० १।२।४२)। ४. प्राज्ञाः स्तोकसत्यां प्रबन्धकल्पनां कथां विदुः इति
काव्यज्ञाः ।
-
कथाभासः
जातिः । यत्र वादिप्रतिवादिभ्यां परस्परमसकृदूषणमुद्-
भाव्यते सः । यथा प्रतिषेधोऽपि समानो दोषः (गौ० ५।१।३९) । शब्दः अनित्यः
प्रयत्नानन्तरीयकत्वादित्यत्र प्रयत्नानन्तरीयकत्वं न शब्दानित्यत्वं साधयति अनैकान्ति-
कत्वादिति यो दोषः स त्वत्पक्षेऽपि तुल्यः प्रयत्लाभिव्यङ्ग्यत्वस्याप्यसाधकत्वादिति
(गौ० वृ० ५/१/३९) । अत्र षट् पक्षाः प्रवर्तन्ते । तथा हि शब्दः अनित्यः
प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् इति स्थापनावादिनः प्रथमः पक्षः । प्रयत्नकार्यानेकत्वात् कार्यसम
इति प्रतिवादिनां द्वितीयः पक्षः । प्रतिषेधाप्रतिषेधेऽप्यनैकान्तिकत्वतुल्यमिति
वादिनस्तृतीयः पक्षः । विप्रतिषेधस्तत्रापि तथैवानैकान्तिकत्वं तत्समानदोषोद्भावनं वा
चतुर्थ: पक्ष: (गौ० वृ० ५ । १।४१) । प्रतिषेधं सदोषमभ्युपेत्य प्रतिषेधविप्रतिषेधे
समानप्रसङ्गे मतानुज्ञा (गौ० ५/१/४२) । इति पञ्चमः पक्षः । स्वपक्ष-
लक्षणापेक्षोपपत्युपसंहारे हेतुनिर्देशे परपक्षदोषाभ्युपगमात् समानो दोषः (गौ० ५।१।४३) ।
इति षष्ठ: पक्षः (गौ० वृ० ५/१/४१-४३)। अत्र त्रयः पक्षा अपि सम्भवेयुः
(गौ० वृ० ५।१।४०) । कथा तस्याः षडङ्गानि प्राहुश्चत्वारि केचन (ता० २०) (इति
न्यायकोशः) ।
कप्यासः
-
१ (क) कपेर्मर्कटस्याऽऽसः कप्यासः । आसेरुपवेशनार्थस्य करणे
घञ् ।कपिपृष्ठान्तो येनोपविशति । कप्यास इवं पुण्डरीकमत्यन्ततेजस्वेवमस्य देवस्याक्षिणी ।
उपमितोपमानत्वान्न हीनोपमा । तस्यैवं गुणविशिष्टस्य गौणमिदं नामोदिति (छा०
१।६।७ शा० भा०) । (ख) कपेर्मर्कटस्य आसः पश्चाद्भागः, तत्सदृशं रक्तवर्णमिति
पर्यवसितार्थः। एवमेव छान्दोग्यविवरणे भगवत्पादैर्व्याख्यानात् । यत्तु कप्यासं कं
पिबतीति कपिः पद्मनालः तत्रास्ते इति कप्यासम् । कं पिबतीति कपाः तस्मिन्, कपि
तस्य सप्तम्यन्तस्यासशब्देनालुक्समासे कप्यासम् । केऽप्यास्ते इति लुप्ताकाराप्युप-
सृष्टासशब्देन कप्यासमिति बहुविधं वृत्तिकृतां व्याख्यानम् (ब्र० सू० १ । १ । २० शा०
भाष्ये श्रीमदनन्तकृष्णशास्त्रिटिप्पण्याम्) । एतद्व्याख्यानं श्रीरामानुजीयसम्मतम् ।
।
-
करणम्
१ (क) क्रियते यत्तत् करणम् । भावे ल्युट् बाहुलकात् उत्पादन-
मित्यर्थः । यथा- करणमुत्पादनं तत्प्रसिद्धेरित्यर्थः (सं० शा० १९९ सु० टी०) ।