2023-03-21 12:14:28 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
होता उद्गाता च भवन्ति । एतेषां कर्म भिन्नं भिन्नं भवति । उद्गाता साम-
मन्त्रगानं करोति ।
उद्गीथः
१. प्रणवः । यथा- य उद्गीथः स प्रणवः स उद्गीथः (छा०
उप० १।५।१ ) । २. प्राण:- यथा उद्गीथः प्राणो वा । उप्राणेन हीदं सर्वमुत्तब्धं
वागेव गीथोच्च गीथा चेति स उद्गीथः (बृ० उप० १ । ३ । २३) । अत्र शाङ्करभाष्ये-
उद्गीथो नाम सामावयवो भक्तिविशेषो नोद्गानम् । सामाधिकारात् । कथमुद्गीथः
प्राणः । प्राणो वा उत्प्राणेन हि यस्मादिदं स्तब्धमुत्तम्भितं विधृतमित्यर्थः । ..... वागेव
गीथाशब्दविशेषत्वादुद्गीथभक्तेः । गायतेः शब्दार्थत्वात् सा वागेव । ..... उच्च प्राणो
गीथा च प्राणतन्त्रा वागित्युभयमेके न शब्देनाभिधीयते स उद्गीथः ।
-
.....
-
उद्गीथम्
१. उद्गीथं कर्म । यथा - यदा च तदुद्गीथं कर्माजिहीर्षवस्तदा-
नेह नासिक्यम् अतस्तादर्थ्येन कर्माहृतवन्त इति युक्तमेवोक्तम् । (असुरा
उद्गीथकर्म उद्गातृकर्म कृतवन्तः) शब्दब्रह्म - यस्य ब्रह्मणः सम्बन्धि उर्ध्वमशेष-
विश्वाभेदात्मकतया उत्कृष्टतया गीयते विमृश्यते इत्युद्गीथः प्रणवोन्मेषात्मकशब्द-
ब्रह्मरूपः प्रणवो ध्वनिः । (साम्बपञ्चाशिकायाः १ श्लो० क्षेमराजटीकायाम् । अत्र
शब्दब्रह्मतया उद्गीथशब्दः प्रयुक्तोऽत उद्गीथमिति नपुंसकलिङ्गं व्यवहृतम् ।
-
...
-
उद्भिज्जम्
वृक्षादिशरीरम्, पापकर्मफलभोगायतनम् । यथा - उद्भिज्जानि
भूमिमुद्भिद्य जातानि वृक्षादीनि । वृक्षादीनामपि पापफलभोगायतनत्वेन शरीरत्वम्
(वे० प० ७ प०) । यथा च चतुर्विधशरीराणि तु जरायुजाण्डजोद्भिज्जस्वेदजानि ।
•
उद्भिज्जानि भूमिमुद्भिद्य जातानि (वे० सा०) । यथा च - अपि च चतुर्विधे
भूतग्रामे .... ननु तेषां खल्वेषां भूतानां त्रीण्येव बीजानि भवन्ति । आण्डजं
जीवजमुद्भिज्जम् (छा० ६।३।१ ) इत्यत्र त्रिविध एव भूतग्रामः श्रूयते, कथं चतुर्विधत्वं
भूतग्रामस्य प्रतिज्ञातमिति । अत्रोच्यते ..... तृतीयेन उद्भिज्जशब्देनैव स्वेदजोपसंग्रहः
कृतः प्रत्येतव्यः (ब्र० सू० ३/१/२०, २१ शा० भा० ) ।
उद्वेगः
सन्तापः = यथा - यस्मान्नोविजते लोको लोकान्नोद्विजते तु यः
(गी० १२/१५) । अत्र शाङ्करभाष्ये- न उद्वेगं गच्छति न सन्तप्यते न संक्षुभ्यते
लोकः । यथा च - उद्वेगो भयादिनिमित्तचित्तक्षोभः (तत्रैव श्रीधर्याम्)
उन्मनीभावः
अमनस्ता, मनःक्षयः, मनोनाशः मनोलयः । अचित्तता आदि ।
यथा – मनो हि द्विविधं प्रोक्तं शुद्धं चाशुद्धमेव च । अशुद्धं कामसम्पर्काच्छुद्धं वै काम-