2023-03-12 05:00:29 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
शाङ्कुरवेदान्तकोशः
.९१
(ब्र०सू० १।२।८ वे०क०त०) । अविद्यासम्बन्धस्तन्निरूपकाविद्याधीनः, अविद्या
तत्सम्बन्धाधीना, अविद्यासम्बन्धाधीनत्वात् सर्वविवर्तानाम् । तत्र तथेतरेतरतन्त्रत्व-
मनादित्वान्न दोषावहम् एवमिहापीत्यर्थः (क० त० प० ) ।
-
अविद्या जगत्कारणम् । अविद्यावशादेव ब्रह्म जगतो निमित्तकारणमुपादानकारणं
च भवति । यथा - शक्तिद्वयवदज्ञानोपहितचैतन्यं स्वप्रधानतया निमित्तं स्वोपाधिप्रधान-
तयोपादानं च भवति । यथा लूता तन्तुकार्यं प्रति स्वप्रधानतया निमित्तं
स्वशरीरप्रधानतयोपादानं च भवति (वे० सा०) । यथा च - अपि च नेयं पारिमार्थिकी
सृष्टिर्येनानुयुज्येत प्रयोजनम् । अपि त्वनाद्यविद्यानिबन्धना । अविद्या च स्वभावत एव
कार्योन्मुखी न प्रयोजनमपेक्षते । न हि द्विचन्द्रालातचक्रगन्धर्वनगरादिविभ्रमाः
समुद्दिष्टप्रयोजना भवन्ति । न च तत्कार्या विस्मयभयकम्पादयः स्वोत्पत्तौ प्रयोजनम-
पेक्षन्ते । सा च चैतन्यच्छुरिता जगदुत्पादनहेतुरिति चेतनो जगद्योनिराख्यायते
अपि च न ब्रह्म जगत् (ब्र० सू० २ । १ । ३३ भाम०) । पुनस्तत्रैव - कारणमपि
तत्तथा विवक्षन्त्यागमाः । अपि तु जगति ब्रह्मात्मभावत्वम् । तथा च सृष्टेरविवक्षायां
तदाश्रयो दोषो निर्विषय एवेत्याशयेनाह - ब्रह्मात्मभावप्रतिपादनपरत्वाच्चेति ।
-
.....
अनया अनिर्वाच्यया अविद्यया अनिर्वचनीयमेव जगदुत्पद्यते । यथा-
अनिर्वाच्याच्चानिर्वचनीयोत्पत्तौ नानुपत्तिः । यादृशो हि यक्षस्तादृशो हि बलिरिति
सर्वमदातम् (ब्र० सू० ४।१।१५ भाम०) ।
-
- -
अविद्या बौद्धानां मते । बौद्धमते संसारानर्थमूलकारणमविद्या । यथा - यद्यपि
.भोक्ता प्रशासिता वा कश्चिच्चेतनः संहन्ता स्थिरो नाभ्युपगम्यते । तथाप्यविद्यादीना-
मिततरकारणत्वादुपपद्यते लोकयात्रा । तस्यां चोपपद्यमानायां न किञ्चिदपरम-
पेक्षितमस्ति । ते चाविद्यादयोऽविद्या संस्कारो विज्ञानं नामरूपं षडायनम् ।
(ब्र० सू० २/२/१९. शा० भा० ) । यथा च तत्रैतेष्वेव षट्सु धातुषु यैकसंज्ञा
पिण्डसंज्ञा नित्यसंज्ञा सुखसंज्ञा सत्त्वसंज्ञा पुद्गलसंज्ञा मनुष्यसंज्ञा मातृदुहितृसंज्ञा
अहंकारममकारसंज्ञा सेयमविद्या संसारानर्थसम्भारस्य मूलकारणं तस्यामविद्यायां
सत्यां संस्कारा रागद्वेषमोहा विषयेषु प्रवर्तन्ते (तत्रैव भाम०) ।
-
-
7
अविद्या - वैयाकरणमते वासना । यथा- अविद्या अत्र वासनारूपा
(वै० सि० ल० म० बौद्धार्थ वाच्यत्वप्र०) । यथा च तस्माद् भ्रमरूपा स्थूला
अविद्या वासनारूपा चाव्यक्तपदवाच्या सूक्ष्माविद्या (तत्रैव) । .... योगसूत्रेऽप्युक्तम्-
.९१
(ब्र०सू० १।२।८ वे०क०त०) । अविद्यासम्बन्धस्तन्निरूपकाविद्याधीनः, अविद्या
तत्सम्बन्धाधीना, अविद्यासम्बन्धाधीनत्वात् सर्वविवर्तानाम् । तत्र तथेतरेतरतन्त्रत्व-
मनादित्वान्न दोषावहम् एवमिहापीत्यर्थः (क० त० प० ) ।
-
अविद्या जगत्कारणम् । अविद्यावशादेव ब्रह्म जगतो निमित्तकारणमुपादानकारणं
च भवति । यथा - शक्तिद्वयवदज्ञानोपहितचैतन्यं स्वप्रधानतया निमित्तं स्वोपाधिप्रधान-
तयोपादानं च भवति । यथा लूता तन्तुकार्यं प्रति स्वप्रधानतया निमित्तं
स्वशरीरप्रधानतयोपादानं च भवति (वे० सा०) । यथा च - अपि च नेयं पारिमार्थिकी
सृष्टिर्येनानुयुज्येत प्रयोजनम् । अपि त्वनाद्यविद्यानिबन्धना । अविद्या च स्वभावत एव
कार्योन्मुखी न प्रयोजनमपेक्षते । न हि द्विचन्द्रालातचक्रगन्धर्वनगरादिविभ्रमाः
समुद्दिष्टप्रयोजना भवन्ति । न च तत्कार्या विस्मयभयकम्पादयः स्वोत्पत्तौ प्रयोजनम-
पेक्षन्ते । सा च चैतन्यच्छुरिता जगदुत्पादनहेतुरिति चेतनो जगद्योनिराख्यायते
अपि च न ब्रह्म जगत् (ब्र० सू० २ । १ । ३३ भाम०) । पुनस्तत्रैव - कारणमपि
तत्तथा विवक्षन्त्यागमाः । अपि तु जगति ब्रह्मात्मभावत्वम् । तथा च सृष्टेरविवक्षायां
तदाश्रयो दोषो निर्विषय एवेत्याशयेनाह - ब्रह्मात्मभावप्रतिपादनपरत्वाच्चेति ।
-
.....
अनया अनिर्वाच्यया अविद्यया अनिर्वचनीयमेव जगदुत्पद्यते । यथा-
अनिर्वाच्याच्चानिर्वचनीयोत्पत्तौ नानुपत्तिः । यादृशो हि यक्षस्तादृशो हि बलिरिति
सर्वमदातम् (ब्र० सू० ४।१।१५ भाम०) ।
-
- -
अविद्या बौद्धानां मते । बौद्धमते संसारानर्थमूलकारणमविद्या । यथा - यद्यपि
.भोक्ता प्रशासिता वा कश्चिच्चेतनः संहन्ता स्थिरो नाभ्युपगम्यते । तथाप्यविद्यादीना-
मिततरकारणत्वादुपपद्यते लोकयात्रा । तस्यां चोपपद्यमानायां न किञ्चिदपरम-
पेक्षितमस्ति । ते चाविद्यादयोऽविद्या संस्कारो विज्ञानं नामरूपं षडायनम् ।
(ब्र० सू० २/२/१९. शा० भा० ) । यथा च तत्रैतेष्वेव षट्सु धातुषु यैकसंज्ञा
पिण्डसंज्ञा नित्यसंज्ञा सुखसंज्ञा सत्त्वसंज्ञा पुद्गलसंज्ञा मनुष्यसंज्ञा मातृदुहितृसंज्ञा
अहंकारममकारसंज्ञा सेयमविद्या संसारानर्थसम्भारस्य मूलकारणं तस्यामविद्यायां
सत्यां संस्कारा रागद्वेषमोहा विषयेषु प्रवर्तन्ते (तत्रैव भाम०) ।
-
-
7
अविद्या - वैयाकरणमते वासना । यथा- अविद्या अत्र वासनारूपा
(वै० सि० ल० म० बौद्धार्थ वाच्यत्वप्र०) । यथा च तस्माद् भ्रमरूपा स्थूला
अविद्या वासनारूपा चाव्यक्तपदवाच्या सूक्ष्माविद्या (तत्रैव) । .... योगसूत्रेऽप्युक्तम्-