2023-03-21 01:15:16 by Vidyadhar Bhat
This page has been fully proofread once and needs a second look.
तद्यथापि हिरण्यं निधिनिहितमक्षेत्रज्ञा उपर्युपरि संचरन्तो न विन्देयुरेवमेवेमाः सर्वाः
प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एवं ब्रह्मलोकं न विदन्त्यनृतेन प्रत्यूढा इति श्रुतिर्बह्मज्ञान-
प्रतिबन्धकत्वे नानृतं ब्रुवाणा तादृगज्ञाने प्रमाणम् । न च ऋतशब्दस्य ऋतं पिवन्तौ
•
इत्यत्र सत्कर्मणि प्रयोगदर्शनात् ऋतं सत्यं तथा धर्म इति स्मृतेश्च ऋतशब्दस्य
सत्कर्मपरत्वादनृतशब्दस्य दुष्कर्मपरत्वमिति वाच्यम् उतरत्र च आत्मापहतपाप्मेत्यादिना
आत्मनोऽपहत पाप्मत्वप्रतिपादनेन दुष्कर्मप्रत्यूढविरोधात् । सुषुप्तौ कर्ममात्रनिषेधे
दुष्कर्मणोऽप्यभावात् । तस्मादनृतेन प्रत्यूढाः नीहारेण प्रत्यूढाः तम आसीत्
मायां तु प्रकृतिं विद्यात् अजामेकां लोहितशुक्लमेकामविद्यायामन्तरे वर्तमानः
भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिरित्याद्याः श्रुतयो वर्णिता अज्ञाते प्रमाणमिति स्थितम्
(अ० सि० अ० श्रु०) । यथा च - अथ ब्रह्मैव परार्द्धमगच्छत् । तत्परार्द्धं गत्वा ऐच्छत्
कथं न्विमाल्लोकान् प्रत्यवेयामिति । तद् द्वाभ्यामेव प्रत्यवैद् रूपेण च नाम्ना च
(श० ब्रा० १ ।१।२।३) । सम्यगध्यात्मविद्भिर्दर्शितार्थे विपरीतज्ञानमविद्या (पा०
यो० सू० २।५ व्या० भा० ) । ब्रह्मसूत्रस्य श्रीरामानुजस्वामिप्रणीतश्रीभाष्ये १ । १ ।१
इत्यत्र अविद्यायां सप्तविधानुपपत्तयः प्रदर्शिताः । श्रीकृष्णानन्दसरस्वतीप्रणीते
सिद्धान्तसिद्धाञ्जने श्रीभाष्योक्तस्य तथा तट्टीकाश्रुतिप्रकाशिकोक्तस्य च
समालोचनमस्ति ।
८४
शास्त्रान्तरेऽप्येवम्भूता माया अविद्या बहुशो वर्णिता - इत्येषा सहकारिशक्तिरसमा
माया दुरुन्नीतितो मूलत्वात् प्रकृतिः प्रबोधभयतोऽविद्येति यस्योदिता । देवोऽसौ
विरतप्रपञ्चरचनाकल्लोलकोलाहलः । साक्षात् साक्षितया मनस्यभिरतिं बध्नातु शान्तो
मम (उदयनाचार्यःन्यायकुसुमाञ्जलौ १ ।२०) । किन्तु मोहवशादस्मिन् दृष्टेऽप्यनुपलक्षिते ।
शक्त्याविष्करणेनेयं प्रत्यभिज्ञोपदर्श्यते (ईश्वरप्रत्यभिज्ञायाम् ३) । दुःखजन्मप्रवृत्ति-
दोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्गः (न्यायदर्शने १ । १ । २) । अविद्या-
स्मितारागद्वेषांभिनिवेशाः पञ्च क्लेशाः ।(पा०यो०सू०२।३) प्रकृतिपुरुषयोरेकदर्शनम-
वि॑िवेकः ख्यातिर्भावरूपा प्रतीयते । तयोरन्याख्यातिरेव विवेकः । विवेकेन अविवेको
•
निवर्तते (सांख्ययोगयोः) । नासद्रूपा न सद्रूपा माया नैवोभयात्मिका । अनिर्वाच्या
ततो ज्ञेया मिथ्यारूपा सनातनी (बृहन्नारदीये) । ऋतेऽर्थं यत् प्रतीयेत न प्रतीयेत
चात्मनि । तद् विद्यारात्मनो माया यथाभासो यथा तमः (भा० २।९।३३) ।
नान्यत्त्वदस्ति भगवन्नपि तन्न शुद्धम् । मायागुणव्यतिकराद् यदुरुर्विभासि ।