2023-03-12 05:50:36 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
सांख्यकोशः
उपास्यासिद्धिवत् – यथा उपास्यभूतानां ब्रह्मादीनां सिद्धिसत्त्वेऽपि कृतकृत्यत
नास्ति, तेषामपि योगनिद्रादौ योगाभ्यासश्रवणात् । तथैव ऐश्वर्य योगेऽपि
कृतकृत्यता नास्ति, क्षयातिशय दुःखैरनुगतत्वात् । ( द्र० सां० प्र० मा०
अ ४ सु० ३२ ) ।
"
उभयेन्द्रियं – मनः । ज्ञानेन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणाञ्च प्रवर्तकत्वात् ।
उष्ट्रकुङकुमवहनवत्
— यथोष्ट्रस्य कुङ्कुमवहनं स्वाम्यर्थं तथैव प्रधानकर्तृका
सृष्टिरपि परार्थैव ( पुरुषार्थैव ) भवतीति ।
ऐकभौतिकः- पार्थिवमेव शरीरमस्ति, अन्यानि च भूतानि उपष्टम्भकमात्राणीति
अपरे मन्यन्ते । अन्येषां भूतानामुपष्टम्भकत्वमात्रेज शरीरस्य पाञ्चभौतिक
त्वव्यपदेशः । अयमेव सिद्धान्तपक्षः । तथा च सांख्यसूत्रम् – 'न पाश्चभौतिकं
शरीरम्' इति । ( अ० ५ सू० १०२ ) ।
1
ऐश्वर्यम् – बुद्धिधर्मः यतोऽणिमादिप्रादुर्भावो भवति ।
औदासीन्यम् - अकर्तृत्वम् — माध्यस्थ्यम् ।
-
कपिलः– सांख्यशास्त्रप्रवर्तकः तदुक्तम् – ऋषि प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञान-
बिभति जायमानञ्च पश्येत्' श्वेताश्वतरोपनिषत्-
[--अ० ५ म० २ ।
'सांख्यस्य वक्ता कपिल: परमपिः स उच्यते महाभा ३३७७६०
'पञ्चमः कपिलोनाम सिद्धेश: कालविप्लुतम् । प्रोवाचासुरये सांख्यं तत्त्व-
ग्रामविनिर्णयम्' श्रीमद्भागवतम् – स्क० १ अ० १ श्लो० १८ ।
कपिलो ब्रह्मसुतः 'इति सां० का० गौडपादभाष्यम् । विष्णोरवतारः
स्वायम्भुवस्य मनोः दुहितरि देवहूत्यां महर्षेः कर्दमाज्जात इति
श्रीमद्भागवतम् – यथा तस्यां बहुतिथे काले भगवान् मधुसूदनः ।
कार्दमं वीर्यमापन्नो जज्ञेऽग्निरिव दारुणि ॥ अयं सिद्धगणाधीश: सांख्या-
चायँ: सुसम्मतः लोके कपिल इत्याख्यां गन्ता ते कीर्तिवर्धनः ॥ स्क-३-अ-२४
श्लोक ६-१९ ।
अग्यवतार इति महाभारतम् - यथा-"कपिलं परमषिञ्च यं प्राहुयंतयः
सदा । अग्निः स कपिलो नाम सांख्ययोगप्रवर्तकः ॥ ( वनपर्व अ० २११
उपास्यासिद्धिवत् – यथा उपास्यभूतानां ब्रह्मादीनां सिद्धिसत्त्वेऽपि कृतकृत्यत
नास्ति, तेषामपि योगनिद्रादौ योगाभ्यासश्रवणात् । तथैव ऐश्वर्य योगेऽपि
कृतकृत्यता नास्ति, क्षयातिशय दुःखैरनुगतत्वात् । ( द्र० सां० प्र० मा०
अ ४ सु० ३२ ) ।
"
उभयेन्द्रियं – मनः । ज्ञानेन्द्रियाणां कर्मेन्द्रियाणाञ्च प्रवर्तकत्वात् ।
उष्ट्रकुङकुमवहनवत्
— यथोष्ट्रस्य कुङ्कुमवहनं स्वाम्यर्थं तथैव प्रधानकर्तृका
सृष्टिरपि परार्थैव ( पुरुषार्थैव ) भवतीति ।
ऐकभौतिकः- पार्थिवमेव शरीरमस्ति, अन्यानि च भूतानि उपष्टम्भकमात्राणीति
अपरे मन्यन्ते । अन्येषां भूतानामुपष्टम्भकत्वमात्रेज शरीरस्य पाञ्चभौतिक
त्वव्यपदेशः । अयमेव सिद्धान्तपक्षः । तथा च सांख्यसूत्रम् – 'न पाश्चभौतिकं
शरीरम्' इति । ( अ० ५ सू० १०२ ) ।
1
ऐश्वर्यम् – बुद्धिधर्मः यतोऽणिमादिप्रादुर्भावो भवति ।
औदासीन्यम् - अकर्तृत्वम् — माध्यस्थ्यम् ।
-
कपिलः– सांख्यशास्त्रप्रवर्तकः तदुक्तम् – ऋषि प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञान-
बिभति जायमानञ्च पश्येत्' श्वेताश्वतरोपनिषत्-
[--अ० ५ म० २ ।
'सांख्यस्य वक्ता कपिल: परमपिः स उच्यते महाभा ३३७७६०
'पञ्चमः कपिलोनाम सिद्धेश: कालविप्लुतम् । प्रोवाचासुरये सांख्यं तत्त्व-
ग्रामविनिर्णयम्' श्रीमद्भागवतम् – स्क० १ अ० १ श्लो० १८ ।
कपिलो ब्रह्मसुतः 'इति सां० का० गौडपादभाष्यम् । विष्णोरवतारः
स्वायम्भुवस्य मनोः दुहितरि देवहूत्यां महर्षेः कर्दमाज्जात इति
श्रीमद्भागवतम् – यथा तस्यां बहुतिथे काले भगवान् मधुसूदनः ।
कार्दमं वीर्यमापन्नो जज्ञेऽग्निरिव दारुणि ॥ अयं सिद्धगणाधीश: सांख्या-
चायँ: सुसम्मतः लोके कपिल इत्याख्यां गन्ता ते कीर्तिवर्धनः ॥ स्क-३-अ-२४
श्लोक ६-१९ ।
अग्यवतार इति महाभारतम् - यथा-"कपिलं परमषिञ्च यं प्राहुयंतयः
सदा । अग्निः स कपिलो नाम सांख्ययोगप्रवर्तकः ॥ ( वनपर्व अ० २११