साङ्ख्य-योग-कोशः /138

योगकोशः
 
परचित्तज्ञानम् – , परचित्तज्ञान
प्रत्ययस्य = रागादिमत्याः स्वकीयचित्तवृत्तेः संयमेन

आश्रया दिरूपाशेषविशेष: साक्षात्करणात् ततः तस्माच्चित्तात् परस्य

भिन्नस्य चित्तान्तरस्यापि अशेषविशेषतो ज्ञानं सङ्कल्पमात्रेणैव भव

तीति विज्ञानभिक्षुः । (द्र० यो० वा० पा० ३ सू० १९ । ।
 
५८
 
-
 

विवरणकारस्तु – परप्रत्यये = परकीयचित्तवृत्तौ सयमेन परप्रत्ययस्य

साक्षात्करणम्, तत्साक्षात्करणे च तत्सम्बन्धिनः परचित्तस्य ज्ञानं

भवतीत्याह । प्रत्ययस्य = परचित्तस्य केनचिद् मुखरागादिना लिङ्गेन

गृहीतस्य, यदा संयमं करोति, तदा परचित्तस्य ज्ञानमुत्पद्यते,

सरागमस्य चित्तं विरागं वेति परचित्तगतान् सर्वानपि धर्मान् जाना-

तीति भोजवृत्तिः ।
 

अत्र नागेशभट्ट आह— यथा संस्कारसाक्षात्कारे सति तद्विषया-

दिकमपि विषयीक्रियते, तथा परचित्तसाक्षात्कारेऽमुकविषयक-

रागवानयमिति विषयज्ञानं न जायते संयमविषयेण स्वचित्तेन पर-

चित्तालम्वनस्याविषयीकरणात्, तत्प्रतिपादकशास्त्राभावात् । तत्र

रागवदस्य चित्तं विरागं वेत्येव ज्ञानादिति । ( द्र० पा० सू० वृ०

पा० ३ सू० १९ ) ।
 

 
परमबन्धपरममुक्ती – , परमबन्धपरममुक्ती
वुद्धेरेव परमो = मुख्यो बन्धो मोक्षच पुरुषे

व्यपदिश्येते, स हि तत्फलस्य मोक्तेति । भोगोऽपवर्गचेति दी पुरु-

पाथ, तयोरपरिसमाप्तिरेव बन्धः स च बुद्धेरेव धर्म: तयोर्बुद्धि-

कृतत्वात्, बुद्ध्यैव करणीयत्वाच्च । तथा च बुद्धिकृती भोगापवर्गों

बुद्धेरेव धर्मं । एवं पुरुषार्थावसायो = विवेकख्यात्या भोगापवर्गंरूप-

पुरुषार्थसमाप्तिरेव मोक्षः । अयं मोक्षोऽपि बुद्धेरेव धर्मो विवेकख्याति-

मत्या बुद्ध्यैव कृतत्वात् ।
 

तथा च भोगापवर्गरूपैः पुरुषार्थैः सम्बन्धो बुद्धेर्बंन्धः, तैवियोगच

बुद्धेर्मुक्तिरिति । एतौ एव बुद्धेः परमबन्धपरममुक्ती स्तः ।

भोगापवर्गौ तु बन्धमुक्तिभ्यां भिन्नो मन्तव्यौ । तत्र इष्टानिष्टगुण-