साङ्ख्य-योग-कोशः /136

योगकोश
 
हङ्काराश्चापि अनेके स्वस्वप्रकृतिभूतप्रधानबुद्ध्यापूराद् भवन्ति

युक्तिसाम्यात् । एवं कदाचिदेकेनैव चित्तेन योगिनो नानादेहेषु व्यव

हारं कर्तुं क्षमन्ते इत्यपि स्वीकरणीयम्, स्वतन्त्रेच्छस्य नियन्तुमशक्य-

त्वादिति विज्ञानभिक्षुः । ( द्र० यो० वा० पा० ४ सू० ४ ) ।

 
निर्विचारा समापत्तिः, निर्विचारा समापत्ति - अतीनागतवर्तमानधर्मानवच्छिन्नेषु नील-

पीतादिप्रकाररहितेषु सर्वदेशकालनिमितानुभवैरनवच्छिन्नेषु कारण-

तया सर्वधर्मा ( कार्य ) नुपातिषु भेदाभेदाभ्यां सर्वधर्मात्मकेषु भूत-

मूक्ष्मेषु तन्मात्रोत्पन्नपरमाणुषु या स्वरूपशून्येवार्थमात्र निर्भासा

तत्स्थतदञ्जनता रूपा चित्तस्य समापत्तिः सा निर्विचारा समापत्तिः ।

( द्र० यो० भा० त० वै० पा० १ सू० ४४ ) । अत्र भूतसूक्ष्मेषु :

तन्मात्रेष्विति विवरणकारः ।
 
-
 

 
निर्वितर्का समापत्तिः – , निर्वितर्का समापत्ति
यथा निविचारा समापत्तिः सूक्ष्मविषया

तथैव निर्वितर्का समापत्तिरपि स्थूलविषया भवति । तथा च योग-

सूत्रम् -- "स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्र निर्मासा निवितर्का"

पा० १ सू० ४३ ।
 

 
निर्वीजसमाधिः , निर्वीजसमाधि
परेण वैराग्येण ज्ञानप्रसादमात्रलक्षणेन निरोध-

संस्कारोपजननद्वारा प्रज्ञया सहैव प्रज्ञाकृतसंस्कारस्यापि निरोधः ।

अर्थात् सर्वस्योत्पद्यमानस्य संस्कारप्रज्ञाप्रवाहस्य निरोधात् कारणा-

भावेन कार्यानुत्पादात् निर्वीज: समाधिरिति । ( द्र० यो० मा०

त० व० पा० १ सू० ५१ ) ।
 

 
निःसत्तासत्तमव्यक्तम्-
- , निःसत्तासत्तमव्यक्त
सत्ता = = पुरुषार्थक्रियाक्षमत्वम्, असत्ता

तुच्छत्वम् । निष्क्रान्तम् सत्ताया असत्तायाश्च यत् तत् निःसत्ता-

सत्तम् ।
 

 
अयमर्थः– , अयमर्थ
सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिरव्यक्तं न क्वचित्

पुरुषायें उपयुज्यते इति दृष्ट्या न सती प्रकृतिः । नापि गगन-