साङ्ख्य-योग-कोशः /134

५४
 
योगकोशः
 
सा च निद्रा न वृत्तिसामान्याभावरूपा किन्तु जागरणे "सुखम-

हमस्वाप्सम्, दुःखमहमस्वाप्सम्, गाढं मूढोऽहमस्वाप्समित्या कारक-

स्मरणात् प्रत्ययविशेषो = वृत्तिविशेष इति योगसिद्धान्तः । ( द्व०

यो० भा० त० वै० पा० १ सू० १० ) ।
 

 
निरुद्धम् – , निरुद्ध
निरुद्वस कलवृत्तिकं संस्कारमात्रशेपं चित्तं निरुद्धम् ।

 
निरुपक्रमं कर्म, निरुपक्रमं कर्मन् – आयुष्करं कर्म द्विविधं सोपक्रमं निरुपक्रमं च ।

तत्र यत् कर्म किञ्चत् कालानपेक्षमेव भोगदानाय प्रस्थितं दत्त-

बहुभोगमल्पावशिष्टफलं प्रवृत्तव्यापारं केवलं तत्फलस्य सहसा

भोक्तुमेकेन शरीरेणाशक्यत्वाद् विलम्बते, तत् सोपक्रमम् । उपक्रमो

व्यापारस्तत्सहितमित्यर्थः । किन्तु तदेव दत्तस्तोकफलं तत्कालमपेक्ष्य

फलदानाय व्याप्रियमाणं कादाचित्कमन्दव्यापारं निरुपक्रमम् । ( द्र०

यो० मा० त० ० पा० ३ सू० २२ ) ।
 

तीव्रवेगेन फलदातृ आयुष्करं कर्म सोपक्रमं, मन्दवेगेन फलदातृ

आयुष्करं कर्म निरुपक्रममिति विज्ञानभिक्षुः । ( द्र० यो० वा०

पा० ३ सू० २२ ) ।
 

 
निरोधपरिणामः-, निरोधपरिणाम
 
व्युत्थानं सम्प्रज्ञातः, असम्प्रज्ञातापेक्षया तस्यापि

व्युत्थानत्वात्, निरोधः = परवैराग्यम् । तथा च व्युत्थानसंस्कार-

स्याभिभवो निरोघसंस्कारस्याविर्भावश्न यदा भवतः तदा चित्तस्य

धर्मिणो निरोधक्षणस्य द्वयोरवस्थयोरन्वयो भवति । नहि चित्तं

धर्मि संप्रज्ञातावस्थायामसंप्रज्ञातावस्थायां संस्काराभिभव-

प्रादुर्भावयोः स्वरूपेण भिद्यते । तथा चैकस्य चित्तस्य धारावाहिक-

रूपेण निरोधक्षणान्वय एव निरोधपरिणाम इति वाचस्पतिमिश्राः ।

( द्र० यो० भा० त० वै० पा० ३ सू० ९ ) ।
 

 
अत्राह विवरणकारः - एकस्य चित्तस्य प्रतिक्षणमिदं व्युत्थान-

संस्काराभिभवेन निरोधसंस्कारप्रादुर्भावेन च संस्कारान्यथात्वं

भवति । निरोधकालीनं तच्चित्तं तौ संस्कारद्वयाभिभवप्रादुर्भाव