साङ्ख्य-योग-कोशः /133

योगकोशः
 
५३
 
नव योगिनः – , नव योगिन्
उपायप्रत्पया योगिनो नवविधा भवन्ति । प्रथमन्तावत्

१ - मृदूपाय:, २ - मध्योपायः, ३ - अधिमात्रोपायश्चेति त्रयः । ते

त्रयोऽपि प्रत्येकं त्रिविधाः - १ - मृदुसंवेगः, २ - मध्यसंवेगः, ३-अघि-

मात्रसंवेगश्चेति नव भवन्ति । किन्तु एषु नवमस्य अधिमात्रोपायस्य-

तीवसंवेगस्य पुनस्त्रयो भेदाः – १ - अधिमान्त्रोपाय मृदुतीव्र संवेगः,
 
-
 

२ - अधिमात्रोपायमव्यतीव्र संवेगः, ३ - अधिमात्रोपायाधिमात्रतीव्रसंवेग-

चेति । संकलनया एकादश भेदा वर्णिताः पातञ्जलयोगसूत्रे ।

एतेषु यश्चरमः अघिमात्रोपायाधिभात्रतीव्रसंवेगो योगी तस्यासन्नतम

समाधिलाभः समाधिफलं च भवतीति । ( द्र० यो० वा० पा० १

सु० २२ ) ।
 

 
नाडी- , नाडी
देहे द्वासप्ततिसहस्राणि नाड्यो भवन्ति । ( द्र० ह० यो० प्र०

उप० ४ श्लो० १८)।
 

 
नित्यत्वं द्विविधम् – , नित्यत्वं द्विविध
नित्यता हि द्विविधा - कूटस्थ नित्यता, परिणामि-

नित्यता च । तत्र कूटस्थनित्यता पुरुषस्य परिणामिनित्यता गुणा-

नाम् । यस्मिन् परिणभ्यमाने तत्त्वं न विहन्यते तत्परिणामिनित्यम् ।

उभयसाधारणं नित्यत्वं तु तत्वानभिघात एव । तथा च पुरुषे

परिणामाभावे सति तत्त्वाविघातात् कूटस्थनित्यत्वमस्ति । गुणेषु च

धर्मलक्षणावस्थारूपाणां घर्माणामुदयव्ययरूपपरिणामसत्त्वेऽपि गुण-

रूपस्य धर्मिणस्तत्त्वाविघात एवेति गुणाः परिणामिनित्या उच्यन्ते ।

( द्र० यो० मा० त० वै० पा०४ सू० ३३ ) ।
 

 
निद्रा – , निद्रा
जाग्रत्स्वप्नवृत्तीनामभावस्य कारणं बुद्धिसत्त्वाच्छादकं तमः,

तदेवालम्बनं विषयतयास्ति यस्याः सा अभावप्रत्ययालन्बना वृत्ति-

निद्रा । अर्थात् तथाविधतमोविषयिणी वृत्तिरेव निद्रावृत्तिरिति ।

त्रिगुणात्मके बुद्धिसत्त्वे यदा सत्त्वरजसी अभिभूय समस्तकरणावरकं

तम आविर्भवति तद। बुद्धेविषयाकारपरिणामाभावात् उद्भूततमो-

मयीं बुद्धिमवबुध्यमानः पुरुषः सुषुप्तो निद्रितोऽन्तःसंज्ञ इत्युच्यते ।