साङ्ख्य-योग-कोशः /128

योगकोशः
 
लभ्यमानं वचनं न परस्परं विरुध्यते, दिगाकाशयोरेकत्वात्

( द्र० यो० वा० पा० ३ सू० ५२ ) ।
 

 
दुःखम् – , दुःख
येनाभिहताः प्राणिनस्तदुपघाताय प्रयतन्ते तदुःखमिति

योगभाष्यम् । एतावता प्रतिकूलवेदनीयं दुःखमिति सामान्यलक्षणं

सूचितं भवति । तच्च त्रिविधम् - आध्यात्मिकम् व्याधिवशात् शारीरम्,

कामादिवशाच्च मानसमिति द्विप्रकारम् । आधिभौतिकं व्याघ्रादि-

जनितम् । आधिदैविकम् ग्रहपीडादिजातमिति । ( द्र० यो० भा०

त० वै० पा० १ सू० ३१ ) ।
 
४८
 

 
दृकशक्तिः– , दृकशक्ति
पश्थतोति दृक् सैव शक्तिः, शक्तियक्तिमतोरभेदात् । तथा

च पुरुष एव दृक्शक्तिरित्युच्यते । अत्र शक्तिग्रहणेन द्रष्टृत्वस्य

मोक्तृत्वस्य योग्यता पुरुषे प्रतीयते । तेन प्रलयादौ मोगरूपफलोप-

धानाभावेऽपि न क्षतिः ।
 

 
दृश्यम् , दृश्य
प्रकाशशीलं सत्त्वम्, क्रियाशीलं रजः, स्थितिशीलं तमः,
 
दृश्यम् – प्रकाशशीलं सत्त्वम्, क्रियाशीलं रजः,

इत्येतद्गुणत्रयं सूक्ष्मस्थूलभूतेन्द्रियभावेन परिणममानं भोगापवर्ग-

प्रयोजनकं दृश्यम् । एतावता सर्व कार्यकारणात्मकं त्रिगुणात्मकं

जगद् दृश्यमिति ज्ञेयम् । तथा च योगसूत्रम् - "प्रकाशक्रियास्थिति-

शीलं भूतेन्द्रियात्मकं भोगापवर्गाथं दृश्यम्" पा० २ सू० १८ ।
 

एतद् गुणत्रयमेव कार्यकारणभावापन्नं दृश्यमुच्यते, नास्ति ततोऽ-

तिरिक्तं दृश्यान्तरम् । एत एव च गुणा न्यायवैशेषिकाभ्यामात्मा-

तिरिक्त द्रव्याष्टकरूपेण विभज्यन्ते । वेदान्तिभिस्तु मायेत्युच्यते

'मायां तु प्रकृति विद्यादिति, श्रुतेरिति विज्ञानभिक्षुः ।' ( द्र० यो ०

वा० पा० २ सू० १८ ) ।
 
-
 

 
दृष्टजन्मवेदनीयः कर्माशयः – , दृष्टजन्मवेदनीयः कर्माशय
तीव्रसंवेगेन मन्त्रतपः समाधि मिनिवर्तित

ईश्वरदेवतामहर्षिमहानुभावानामाराधनाद्वा परिनिष्पन्नः पुण्यकर्माशयः

सद्यः = इहैव जन्मनि परिपच्यते, स दृष्टजन्मवेदनीयः ।