2023-03-26 16:29:07 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
रुक्मिणीकल्याणे सव्याख्याने
अत्र यद्यपि प्राथमिकपद्यादौ नभोदेवताकशून्यत्वफलकस्तगणो न
प्रयोगमर्हति । तदुक्तं – "वर्ण गणं च काव्यस्य मुखे कुर्यात्तु शोभनम् "
इति तथाप्यादौ वकारस्यामृतबीजस्य भद्रवाचकस्य सन्निवेशात् तथाविधस्थापि
तगणस्य मध्ये लक्ष्मीवाचकमा शब्दघटितत्वात्तस्य च पादचतुष्टये तुल्यतया
सन्निवेशाच गणप्रयुक्तो दोषो न सम्भवतीति हृदयं वेदितव्यम् । तदुक्तं
"स्वेष्टदेवादिमन्त्रे वा बीजे वा मङ्गलार्थके । प्रबन्धादौ प्रयुक्ते तु गणदोषो न
विद्यते " इति ॥ अन्यत्रापि "देवतावाचकारशब्दा ये स्युर्भद्रादिवाचका: ।
ते सर्वे नैव दुष्यन्ति [गणतो j वर्णतोऽपि वा " इति । अत एव कालिदासकृतौ
कुमारसम्भवे – अस्त्युत्तरस्यामिति; भोजराजकृतौ चम्पूरामायणे लक्ष्मीं तनो-
त्वित्यादिपद्येषु शून्यत्वफलकस्य तगणस्य; तथा माघकाव्ये – श्रियः पतिरिति ;
भारविकृते किरातार्जुनीये – श्रियः कुरूणामिति सूर्यदेवताकस्य रोगफलकज-
गणस्य च प्रयोग इत्यादि: प्राचीनानां प्रयोगोऽपि साधु सङ्गच्छते ॥ १ ॥
-
१२
इत्थं ईश्वरप्रार्थनानन्तरं लोके क्वचित्कृतेऽपि मङ्गले निर्विघ्नपरिसमाप्य-
दर्शनेन विघ्नत्राहुळयस्यैव तन्निमित्तत्वावश्यंभावेन तथाविवविघ्नसन्देहेनाथ च
"ग्रन्थादौ स्वे [[टदैवं] च गुरूनपि कवीनपि । पूर्विकान् स्वं च राजानं देशं
कालं च कीर्तयेत्" इत्यभियुक्तसमाचरणेन तथाविवमेव बहुविधमङ्गळमाचर-
नादौ मनोवाकायकृतसर्वपापनिवर्तकं श्रीरामनाम्ना कृतावतारं भगवन्तं परमपुरुषं
प्रार्थयते -
यः स्थाणुना केवलमाततज्यं तन्वन्क्षणाद्धन्ववरं सभङ्गम् ।
सीताशुभाङ्करसमृद्धिमाबाभूत्यै स भूयान्महिमाघनश्रीः ॥ २ ॥
य इति ॥ धनस्य सजलजलदस्येव श्री: शोभा यस्य तादृशः
नीलमेघश्यामल इत्यर्थः । तेन घनसमानशीलत्वमपि व्यज्यते । अन्यत्र वना-
निरन्तरा अपरिक्षीयमाणेति भावः ; श्री: संपत् येन तादृशः । महिमनामक सिद्धौ
सम्प्राप्तायां सर्वासामपि संपदां परिपूर्णत्वसम्भवादिति भावः । यो वक्ष्यमाण-
3 The manuscript reads रविकृतस्य.
अत्र यद्यपि प्राथमिकपद्यादौ नभोदेवताकशून्यत्वफलकस्तगणो न
प्रयोगमर्हति । तदुक्तं – "वर्ण गणं च काव्यस्य मुखे कुर्यात्तु शोभनम् "
इति तथाप्यादौ वकारस्यामृतबीजस्य भद्रवाचकस्य सन्निवेशात् तथाविधस्थापि
तगणस्य मध्ये लक्ष्मीवाचकमा शब्दघटितत्वात्तस्य च पादचतुष्टये तुल्यतया
सन्निवेशाच गणप्रयुक्तो दोषो न सम्भवतीति हृदयं वेदितव्यम् । तदुक्तं
"स्वेष्टदेवादिमन्त्रे वा बीजे वा मङ्गलार्थके । प्रबन्धादौ प्रयुक्ते तु गणदोषो न
विद्यते " इति ॥ अन्यत्रापि "देवतावाचकारशब्दा ये स्युर्भद्रादिवाचका: ।
ते सर्वे नैव दुष्यन्ति [गणतो j वर्णतोऽपि वा " इति । अत एव कालिदासकृतौ
कुमारसम्भवे – अस्त्युत्तरस्यामिति; भोजराजकृतौ चम्पूरामायणे लक्ष्मीं तनो-
त्वित्यादिपद्येषु शून्यत्वफलकस्य तगणस्य; तथा माघकाव्ये – श्रियः पतिरिति ;
भारविकृते किरातार्जुनीये – श्रियः कुरूणामिति सूर्यदेवताकस्य रोगफलकज-
गणस्य च प्रयोग इत्यादि: प्राचीनानां प्रयोगोऽपि साधु सङ्गच्छते ॥ १ ॥
-
१२
इत्थं ईश्वरप्रार्थनानन्तरं लोके क्वचित्कृतेऽपि मङ्गले निर्विघ्नपरिसमाप्य-
दर्शनेन विघ्नत्राहुळयस्यैव तन्निमित्तत्वावश्यंभावेन तथाविवविघ्नसन्देहेनाथ च
"ग्रन्थादौ स्वे [[टदैवं] च गुरूनपि कवीनपि । पूर्विकान् स्वं च राजानं देशं
कालं च कीर्तयेत्" इत्यभियुक्तसमाचरणेन तथाविवमेव बहुविधमङ्गळमाचर-
नादौ मनोवाकायकृतसर्वपापनिवर्तकं श्रीरामनाम्ना कृतावतारं भगवन्तं परमपुरुषं
प्रार्थयते -
यः स्थाणुना केवलमाततज्यं तन्वन्क्षणाद्धन्ववरं सभङ्गम् ।
सीताशुभाङ्करसमृद्धिमाबाभूत्यै स भूयान्महिमाघनश्रीः ॥ २ ॥
य इति ॥ धनस्य सजलजलदस्येव श्री: शोभा यस्य तादृशः
नीलमेघश्यामल इत्यर्थः । तेन घनसमानशीलत्वमपि व्यज्यते । अन्यत्र वना-
निरन्तरा अपरिक्षीयमाणेति भावः ; श्री: संपत् येन तादृशः । महिमनामक सिद्धौ
सम्प्राप्तायां सर्वासामपि संपदां परिपूर्णत्वसम्भवादिति भावः । यो वक्ष्यमाण-
3 The manuscript reads रविकृतस्य.