2023-03-26 16:29:32 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
द्वितीयस्सर्गः
१२७
अमन्ददर्पाविति मारुतपरित्यागेन चन्द्रमदनयोः केवलं दर्पकथनं चेतनत्वाभि-
प्रायेणेति मन्तव्यम् । वृत्त्यनुप्रासोऽलङ्कारः ॥ ४७ ॥
अथाष्टभिः पद्यैः चन्द्रोपालम्भमाह -
स कालकूटोऽसि शशिन्न चेत्कथं समुलसेन्मोहनशक्तिरीदृशी ।
भवन्तमाकारविलेखन भ्रमात् मजा: कलाकूटतया प्रचक्षते ॥ ४८ ॥
।
स इति – हे शशिन् चन्द्र । त्वमिति शेषः । स त्वं विरहिजनसम्मोहकत्वेन
प्रसिद्ध इत्यर्थः । कालकूट: कालकूटाख्यविषस्वरूपः । असि भवसि । न चेत्
तथा न भवसि यदि । ईदृशी एवमनिर्वचनीया । मोहने विरहिजन विवशीकरणे
विषये शक्ति: सामर्थ्यविशेषः । तवेति शेषः । कथं किमिति । समुलसेत्
संभवेत् । लसते: कर्तरि लिङ् । महाविषं कालकूटमन्तरा एवं मोहकत्वं
कापि न दृष्टचरं नापि श्रुतचरमित्यर्थः । तर्हि तथा कुतो न लोका व्यवह
रन्तीत्यतो लोकव्यवहारमप्युपपादयति । प्रजा: प्राणिनः । भवन्तं त्वाम् ।
आकारस्य भवदीयनामावयवीभूतस्य कालकूट इति ककारोत्तरलेखनीयस्य आकारस्य
विलेखने तथैव विन्यसने विषये भ्रमात् विपर्ययात् । कलाकूट इति लकारोत्तर-
लेखनीयता भ्रान्त्या एकत्र्यंजनोपरि लेखनीयस्यान्यत्र लेखने तदुपरितनस्यापि
व्यत्ययलेखनमर्थतः सिध्यतीति भावः । कलाकूटतया कलाकूटशब्दप्रतिपाद्यतया ।
प्रचक्षते व्यवहरन्ति । इत्थं च कालकूट इति व्यवहर्तव्ये वर्णविन्यासस्थानव्यत्ययेन
भ्रमात् पाठेऽपि कालकूटविषत्वेन व्यवहारस्य पृषोदरादित्वात् साधुत्वे संभवति
सति केचन कलानां षोडशांशानां कूट: समुदाय इति व्युत्पत्तिमाश्रित्य तस्यैव
कलाकूट इति व्यवहारस्यार्थान्तरं परिकल्पयन्ति । तेऽपि खलु व्यावहारिक
शब्दोत्पत्तिमूलमपरिज्ञाय स्थितगतिकल्पका भ्रान्ता एवेति भावः । अत्र
जगन्मोहनशक्तिमत्त्वेन हेतुना यदि त्वं कालकूटो न स्यास्तीत्थं जगन्मोहन-
शक्तिमानपि न स्या इति अनुकूलतर्कसहकृतेनानुमानेन लब्धात्मनः कालकूटत्वस्य
कालकूटशब्दस्यार्थान्तर गर्भतारू पछेकोक्तिरूपेण समर्थनमिति सङ्करः । "छेको-
क्तिर्यत्र लोकोक्तेः स्यादर्थान्तर गर्भता " इति लक्षणात् ॥ ४८ ॥
.
१२७
अमन्ददर्पाविति मारुतपरित्यागेन चन्द्रमदनयोः केवलं दर्पकथनं चेतनत्वाभि-
प्रायेणेति मन्तव्यम् । वृत्त्यनुप्रासोऽलङ्कारः ॥ ४७ ॥
अथाष्टभिः पद्यैः चन्द्रोपालम्भमाह -
स कालकूटोऽसि शशिन्न चेत्कथं समुलसेन्मोहनशक्तिरीदृशी ।
भवन्तमाकारविलेखन भ्रमात् मजा: कलाकूटतया प्रचक्षते ॥ ४८ ॥
।
स इति – हे शशिन् चन्द्र । त्वमिति शेषः । स त्वं विरहिजनसम्मोहकत्वेन
प्रसिद्ध इत्यर्थः । कालकूट: कालकूटाख्यविषस्वरूपः । असि भवसि । न चेत्
तथा न भवसि यदि । ईदृशी एवमनिर्वचनीया । मोहने विरहिजन विवशीकरणे
विषये शक्ति: सामर्थ्यविशेषः । तवेति शेषः । कथं किमिति । समुलसेत्
संभवेत् । लसते: कर्तरि लिङ् । महाविषं कालकूटमन्तरा एवं मोहकत्वं
कापि न दृष्टचरं नापि श्रुतचरमित्यर्थः । तर्हि तथा कुतो न लोका व्यवह
रन्तीत्यतो लोकव्यवहारमप्युपपादयति । प्रजा: प्राणिनः । भवन्तं त्वाम् ।
आकारस्य भवदीयनामावयवीभूतस्य कालकूट इति ककारोत्तरलेखनीयस्य आकारस्य
विलेखने तथैव विन्यसने विषये भ्रमात् विपर्ययात् । कलाकूट इति लकारोत्तर-
लेखनीयता भ्रान्त्या एकत्र्यंजनोपरि लेखनीयस्यान्यत्र लेखने तदुपरितनस्यापि
व्यत्ययलेखनमर्थतः सिध्यतीति भावः । कलाकूटतया कलाकूटशब्दप्रतिपाद्यतया ।
प्रचक्षते व्यवहरन्ति । इत्थं च कालकूट इति व्यवहर्तव्ये वर्णविन्यासस्थानव्यत्ययेन
भ्रमात् पाठेऽपि कालकूटविषत्वेन व्यवहारस्य पृषोदरादित्वात् साधुत्वे संभवति
सति केचन कलानां षोडशांशानां कूट: समुदाय इति व्युत्पत्तिमाश्रित्य तस्यैव
कलाकूट इति व्यवहारस्यार्थान्तरं परिकल्पयन्ति । तेऽपि खलु व्यावहारिक
शब्दोत्पत्तिमूलमपरिज्ञाय स्थितगतिकल्पका भ्रान्ता एवेति भावः । अत्र
जगन्मोहनशक्तिमत्त्वेन हेतुना यदि त्वं कालकूटो न स्यास्तीत्थं जगन्मोहन-
शक्तिमानपि न स्या इति अनुकूलतर्कसहकृतेनानुमानेन लब्धात्मनः कालकूटत्वस्य
कालकूटशब्दस्यार्थान्तर गर्भतारू पछेकोक्तिरूपेण समर्थनमिति सङ्करः । "छेको-
क्तिर्यत्र लोकोक्तेः स्यादर्थान्तर गर्भता " इति लक्षणात् ॥ ४८ ॥
.