2023-03-26 16:29:25 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
रुक्मिणीकल्याणे सव्याख्याने
संभावितमिति हेतूत्प्रेक्षा व्यञ्जकाभावात् गूढा उक्तातिशयोक्त्युत्थापिता
मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्यैवथो अथ " इति कोशात् अथशब्दस्य
कतया जजृंभिरे किमित्यर्थात् व्यञ्जकसमवधानात् वाच्यैव ॥ २ ॥
66
चिराय चिन्तोपधितिकामुखात् समेत्य संकेतगृहं मनो विभं
असौ परावेक्षणशङ्कयावला बहिर्न गन्तुं चकमे बलादपि ।
चिरायेति – असौ पूर्वोदिता । अबला स्वच्छन्दनायकाभिगमन
भाव: । चिन्ता भगवत्कृतमनुचिन्तनमिति उपधि: कपटो यस्यार
दूतिकायाः सञ्चारिकाया: मुखात् द्वारात्, दूतीसंघटनानुरोधादिति
सङ्केतगृहं सङ्केतस्थानभूतं एकान्तप्रदेशरूपमिति भावः । विभोः श्रीवृ
मन:चित्तम् । समेत्य प्राप्य । मनसोऽदृश्यतया तदाश्रितस्याप्यदृष्टिगोचर
दिति भावः । चिराय बहो: कालादपि । बलादपि भावान्तरोपमर्देऽपीत्यर्थ
गन्तुं श्रीकृष्णचित्तादन्यत्रापसर्पितुम् । परावेक्षणशङ्कया अन्यदृष्टिगो
त्रासेनेवेत्यर्थः । न चकमे नैच्छत् । "कमु कान्तौ " इति धातोरिच्छा
पदे लिट् । भगवच्चित्तस्य रुक्मिणीरूपाद्विषयादन्यतः प्रापणेन विरहवि
नन्तोदन्तसन्तानेऽपि हरिः सन्ततकान्तासञ्चिन्तनैकदन्तुरितान्तरङ्ग एव
भाव: । अत्र संयोगवृत्तितयाव्यवसितया विषयवृत्त्या भगवच्चित्तरूपं २
मभ्यागताया निरन्तरानुवर्तनाव्यवसितं बहिर्गमनाभावं प्रति कविक ।
परावेक्षणशङ्काया हेतुत्वसंभावना हेतूत्प्रेक्षा व्यञ्जकाभावात् गूढा ।
भगवन्मनसि सङ्केतसदनत्वारोपेण रुक्मिण्यामभिसारिकात्वारोपस्य
एक देशविवर्तिरूपकानुविद्धा । तच्च रूपकं चिन्तोपधिदूतिकेति कैतवा
अतीन्द्रियतया सङ्केतार्हत्वरूपाभिप्रायगर्भविशेष्यवाचकमन: पदविन्यास
कराङ्कुरेण, बलादिति बलात्कारे भाषान्तरसन्निपाते वा कारणे सत्यपि
ध्यस्तविस्मरणरूपकार्यानुत्पत्त्या विशेषोक्त्या, अबलेति तत्समर्थकपदस
पदार्थहेतुककाव्यलिङ्गेन चानुविद्वेति संकरः । अत्र च रुक्मिणीविषयकर
भावान्तरातिरस्कृतत्वेनान्यभावस्य स्वात्मभावोपनायकत्वप्रतीत्या चिराद
निरन्तररानुवृत्त्याङ्कुरितस्य रागस्य पल्लवितत्वरूपावस्था कृष्णस्य
संभावितमिति हेतूत्प्रेक्षा व्यञ्जकाभावात् गूढा उक्तातिशयोक्त्युत्थापिता
मङ्गलानन्तरारम्भप्रश्नकात्यैवथो अथ " इति कोशात् अथशब्दस्य
कतया जजृंभिरे किमित्यर्थात् व्यञ्जकसमवधानात् वाच्यैव ॥ २ ॥
66
चिराय चिन्तोपधितिकामुखात् समेत्य संकेतगृहं मनो विभं
असौ परावेक्षणशङ्कयावला बहिर्न गन्तुं चकमे बलादपि ।
चिरायेति – असौ पूर्वोदिता । अबला स्वच्छन्दनायकाभिगमन
भाव: । चिन्ता भगवत्कृतमनुचिन्तनमिति उपधि: कपटो यस्यार
दूतिकायाः सञ्चारिकाया: मुखात् द्वारात्, दूतीसंघटनानुरोधादिति
सङ्केतगृहं सङ्केतस्थानभूतं एकान्तप्रदेशरूपमिति भावः । विभोः श्रीवृ
मन:चित्तम् । समेत्य प्राप्य । मनसोऽदृश्यतया तदाश्रितस्याप्यदृष्टिगोचर
दिति भावः । चिराय बहो: कालादपि । बलादपि भावान्तरोपमर्देऽपीत्यर्थ
गन्तुं श्रीकृष्णचित्तादन्यत्रापसर्पितुम् । परावेक्षणशङ्कया अन्यदृष्टिगो
त्रासेनेवेत्यर्थः । न चकमे नैच्छत् । "कमु कान्तौ " इति धातोरिच्छा
पदे लिट् । भगवच्चित्तस्य रुक्मिणीरूपाद्विषयादन्यतः प्रापणेन विरहवि
नन्तोदन्तसन्तानेऽपि हरिः सन्ततकान्तासञ्चिन्तनैकदन्तुरितान्तरङ्ग एव
भाव: । अत्र संयोगवृत्तितयाव्यवसितया विषयवृत्त्या भगवच्चित्तरूपं २
मभ्यागताया निरन्तरानुवर्तनाव्यवसितं बहिर्गमनाभावं प्रति कविक ।
परावेक्षणशङ्काया हेतुत्वसंभावना हेतूत्प्रेक्षा व्यञ्जकाभावात् गूढा ।
भगवन्मनसि सङ्केतसदनत्वारोपेण रुक्मिण्यामभिसारिकात्वारोपस्य
एक देशविवर्तिरूपकानुविद्धा । तच्च रूपकं चिन्तोपधिदूतिकेति कैतवा
अतीन्द्रियतया सङ्केतार्हत्वरूपाभिप्रायगर्भविशेष्यवाचकमन: पदविन्यास
कराङ्कुरेण, बलादिति बलात्कारे भाषान्तरसन्निपाते वा कारणे सत्यपि
ध्यस्तविस्मरणरूपकार्यानुत्पत्त्या विशेषोक्त्या, अबलेति तत्समर्थकपदस
पदार्थहेतुककाव्यलिङ्गेन चानुविद्वेति संकरः । अत्र च रुक्मिणीविषयकर
भावान्तरातिरस्कृतत्वेनान्यभावस्य स्वात्मभावोपनायकत्वप्रतीत्या चिराद
निरन्तररानुवृत्त्याङ्कुरितस्य रागस्य पल्लवितत्वरूपावस्था कृष्णस्य