Rukmiṇīkalyāṇamahākāvya of Rājacūḍāmaṇidīkṣita /97

प्रथमस्सर्ग:
 
वृद्धिकरी सकलाभ्युदयस्थानभूता । विख्यातेः प्रसिद्धेः विस्तारोऽतिशय स्सोऽस्या
इति तादृशी । अतिप्रसिद्धिशालिनीत्यर्थः । विख्यातेति पाठे विख्यातः प्रसिद्धः
विस्तारः परिणाहः सोऽस्या इत्यर्थः । अतिविशालतया जगत्प्रथितेति भावः । पुरी
नगरी । जगत्यां भुवने । द्वारवतीति प्रकृष्टद्वार शालिनी इति । एवं अखिलनगराति-
शायिताष्टादशद्वारोपलक्षिततयेत्यर्थः । अभिख्यां अन्वर्धथनामधेयम् । वितन्वती
विस्तारीकुर्वाणा सती । अस्ति वर्तते । भगवतो वैकुण्ठगमनानुपदमेव सामुद्र-
सलिलाप्लुतत्वेऽपि सकल नगरातिशाय्यपरिमितविभवोपलक्षिततयातिप्रख्याति -
मत्तया "नरः पतित कायोऽपि यशःकायेन जीवति " इति न्यायेन प्रसिद्धतयाद्यापि
परिदृश्य मानेव प्रतीयत इति भावः । तेन भूतभाव्यर्थसाक्षात्काररूपभाविकालंकारः

प्रतीयते । छेकानुप्रासरूपकसंसृष्टिः ॥ ५४ ॥
 

वसुन्धरायां वसुधाधिनाथै : ' [^1]सुखं धृतायां ' [^2]सुचिरं यदीयैः ।
प्राकारढ़ं
प्राकारदंभात्परिखापथेन प्राप्तस्सव मुछ्वासकृते फणीन्द्रः ॥ ५५ ॥
 
।
 

वसुन्धरायामिति -- यदीयैः द्वारवती सम्बन्धिभिः । तन्निवासिभिरित्यर्थः ।

वसुधाधिनाथैः भूपैः । वसुन्धरायां भूमौ । सुखं अनायासेन स्वेतरपालकान- पेक्षमिति
भावः । सुचिरं बहो: कालात् । धृतायां पालितायामित्यर्थः । फणीन्द्रः शेषः
निखिलभूभरणाधिकृत इति भावः । समुठ्ठाछ्वासकृते विश्रमाय । परिखैव खेयमेव पन्थाः
मार्ग: तेन । परिखाया आपाताळव्यापित्वादिति भावः । परितः खन्यत इति
परिखा। "अन्येष्वपि दृश्यते" इति उप्रत्ययः । प्राकारो वर्रणः इति दंभात् कपटात् ।
"कपटोऽस्त्रीव्याजदंभोपधयः" इत्यमरः । प्राप्तः समागतः भुवमिति भावः । चिरात्
भूभरणखिन्नो यत्र क्वचिन्निजभारावतरणमाशासानस्संप्रति भारापनये संपन्ने गुहारूपं
स्वावा स्वावा- समपहायातिविस्तृतां प्रवातादिना विश्रमार्हो भुवमुत्पतितश्शेष एवायमिह

कुण्डलितेन पुनः प्राकार इति भावः । अत्र राजकृतभरणे सुखमिति शेषा- गमने
समुच्छ्रावासकृत इति कथनादत्रत्यभूपानां शेषादाधिक्यप्रतीत्या व्यतिरेको व्यज्यते ।
नगरप्राकारे तथात्वं दंभपदेनापह्नुत्यात्युन्नतत्वधवळ त्वकुण्डलाकारत्वादिधर्म-
साम्येन भूभार वहनसंपन्नश्रमापनोदार्थागत- फणीन्द्रत्वारोपादपहह्लवालंकारः ॥५५॥
2
 
 
[^1] G.
चिरम् ,
[^2] G. रुचिरम् .
 
1 G. चिरम् ,
 
8