2023-02-21 15:33:20 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
प्रकाशः ]
भोज-भीमप्रबन्धः ।
यन्तु' इति राज्ञा भणिताः' प्राहु: - 'मुक्तानामस्मद्देवतानामत्र कोऽतिशयः सम्भवति, तथापि
तत्किङ्कराणां सुराणां प्रभावाविर्भावः कोऽपि विश्वचमत्कारकारी दर्यत' इत्यभिधाय चतुश्च-
त्वारिंशता निगडैर्निजमङ्गं नियमितं कारयित्वा तन्नगरवर्त्तिनः श्रीयुगादिदेवस्य प्रासादपाश्चात्य-
भागे स्थितो मन्नगर्भ 'भक्तामरे'ति नवं स्तवं कुर्वन् प्रतिकाव्यं भन्नैकैकनिगड: शृङ्खलासंख्यैः
काव्यैः पर्याप्तस्तवोऽभिमुखीकृतप्रासादः शासनं प्रभावयामास ।
॥ इति श्रीमानतुङ्गाचार्यप्रबन्ध: * ॥
5
६७) अथ कैस्मिन्नप्यवसरे नृपः स्वदेशपण्डितानां पाण्डित्यं श्लाघमानो गूर्जरदेशम-
विदग्धतया निन्दन् स्थानपुरुषेणाभिदधे- 'अस्मद्देशीयांवला-गोपालयोरपि भवदीयोऽग्रणीः '
पण्डितः कोऽपि न तुलामंघिरोहती' ति विज्ञसे नृपस्तं मृषाभाषिणं चिकीर्षुराकारसंवृत्त्या किय
न्तमपि कालं विलम्बमानः स्थानपुरुषेण तद्वृत्तान्तं ज्ञापितः श्री भीमः खदेशसीमान्तनगरे विदग्धाः 10
कश्चित्पणस्त्रियः कांच गोपवेषधारिणः पण्डितान् मुक्तवान् । अन्यदा श्रीराजंदौवारिकेण
तत्रागत्य, कश्चित्तद्विधो गोपः प्रतापदेवीनानीं पणस्त्रियं सह गृहीत्वा विदग्धलोकसुधासारां
धारामारादवाप्य, तां वापि सज्जताकृते विमुच्य, प्रत्यूषमुखे भूपाय गोपे निवेदिते श्रीभोजेन
किमपि वदेत्यादिष्टे -
10
११०. भोर्यएव गलि कण्ठलउ' मूं भल्लउ पडिहाइ । उरि" लच्छिहि मुहि" सरसतिहि सीम " विहंची कांइ ॥ 15
' इति तदुक्तिमाकर्ण्य विस्मयस्मेरमानसः सभायामलङ्कृतायां पणहरिणदृशं तथ्यनेपथ्यधारिणीं
पुरो विलोक्य तां प्रति 'इह किं' इत्याकस्मिकं वचः श्रीभोजः समादिक्षत् । अथ वैजातिपक्ष-
पातादिव सरखत्याः प्रसादपात्रं शेमुषी निधिः सा सुमुखी शरीरिणी प्रतिभेव गम्भीरमपि तवै-
चनतत्त्वमवगम्य 'पुच्छन्तीति नृपं प्रति प्रतिवचः प्रथितवती । इत्युचिततद्व चैसा विकसितवदना-
म्भोजेन भोजेन कोशाधिपात् लक्षत्रये दाप्यमानेऽज्ञाततत्त्वतया तस्मिन् स्तव्धतां भज॑माने 20
1 IP भणिते प्राहुः; D भणितं ते प्राहुः; Pa राशोके ग्राह। * अतोऽनन्तरं IPh आदर्शे निम्नलिखितं सावचूरिकं पथं प्राप्यते-
शीर्णघ्राणाङ्क्षिपाणीन् प्रणिभिरपघनैर्घर्घराध्यक्तघोषान् दीर्घाघ्रातानघाँघैः पुनरपि घटयत्येक उल्लाघयन् यः ।
घर्माशोस्तस्य वोऽन्तर्द्विगुणघनघृणानिघ्ननिर्विघ्नवृत्तेर्दतार्घाः सिद्धसर्विदधतु घृणयः शीघ्रमंहोविघातम् ॥
काव्यव्याख्या – व्रणवद्भिरपघनैरवय वैरुपलक्षितान्, घर्घरो व्यक्तश्च यो घोषो रवो येषां तान्, पापैर्दीघं आघातान् व्यासान् जन्तून्
उल्लाघयन् नीरोगीकुर्षन् य एकः पुनरपि निष्पादयति; पुनरपीत्यनेन पुरापि सृष्टिक्रमः सूर्येणैव कृत इति स्थितिः । तस्य सूर्यस्यायो येभ्यस्ते-
रश्मयोंऽहसां पापानां विनाशं विदधतु कुर्वन्तु । इति बाणपण्डितसूर्यशतके घष्ठकाव्यावचूरिः ।
S Pb आदर्श एष प्रबन्ध इतः पूर्वमेव लिखित उपलभ्यते । 2 AID कदापि राजा । + Doयाबाल० । 4 D० दीयप
ण्डिताप्रणीः । 5 AD तुला नारोहती० । + एतद्विदण्डान्तर्गत पाठस्थाने AD आदर्श एतादृशः पाठो लभ्यते - 'ततः शापित-
वृत्तान्तः श्रीभीमः कदापि गोपवेपधारिणं पण्डितं पण्यस्त्रियं च तत्र प्रहितवान् । तत्र प्रत्यूषे नृपसमीपे नीतो गोपालः श्रीभोजेन
किमपि निवेदयेत्यादिष्टः' । 6P भीमदौवा० ; B भोजदौवा० । 7 ' वदेत्यभिहितः । 8 D भोय एडु; A भोएवह;
Pa भोयराय । 9AD कंदुल० / 10 'मूं भल्लउ' स्थाने ID भणि केहड; B केस्सिउ; P भणि केसु, Pa कहि केहउ' एतादृशानि
पाठान्तराणि । 11 D डर ।
12 D मुह ।
13 AD निबद्धी; P& विढित्ती । एतदमे अत्र A आदर्श
'माउलिंगु जद्द वुचद्द वुचउ इउ मई कहिउ लोहहं समधउ । भोएव पुहविहिं गड अवरु न वुबइ बीजउ राउ ॥ '
एषा गाथा अधिका लभ्यते । तदनन्तरं AD 'इति सरस्वतीकण्ठाभरणगोपवाक्यं ( D 'वाक्यं' नास्ति) इत्याह' एतद्वाक्यं
विद्यते ।
+ एतचिह्नान्तर्गतपाठस्थाने AD आदर्शगत एतादृशः पाठः- 'ततो राजा तदुक्तिविस्मितः सभायामलङ्कृतायां नेपथ्यधारिणीं
पण्यस्त्रियं पुरो विलोक्य ' - ।
15 Pa 'स्व' स्थाने 'घ'; P 'स' । 16 D शिरोमणी । 17 BPP a
तद्वयोऽवग० । 18 AD • वचन वि० । 19 AD विकसितास्येन । 20 AD नास्ति । 21 AD एते शब्दा न सन्ति ।
14P समादिदेश ।
P
भोज-भीमप्रबन्धः ।
यन्तु' इति राज्ञा भणिताः' प्राहु: - 'मुक्तानामस्मद्देवतानामत्र कोऽतिशयः सम्भवति, तथापि
तत्किङ्कराणां सुराणां प्रभावाविर्भावः कोऽपि विश्वचमत्कारकारी दर्यत' इत्यभिधाय चतुश्च-
त्वारिंशता निगडैर्निजमङ्गं नियमितं कारयित्वा तन्नगरवर्त्तिनः श्रीयुगादिदेवस्य प्रासादपाश्चात्य-
भागे स्थितो मन्नगर्भ 'भक्तामरे'ति नवं स्तवं कुर्वन् प्रतिकाव्यं भन्नैकैकनिगड: शृङ्खलासंख्यैः
काव्यैः पर्याप्तस्तवोऽभिमुखीकृतप्रासादः शासनं प्रभावयामास ।
॥ इति श्रीमानतुङ्गाचार्यप्रबन्ध: * ॥
5
६७) अथ कैस्मिन्नप्यवसरे नृपः स्वदेशपण्डितानां पाण्डित्यं श्लाघमानो गूर्जरदेशम-
विदग्धतया निन्दन् स्थानपुरुषेणाभिदधे- 'अस्मद्देशीयांवला-गोपालयोरपि भवदीयोऽग्रणीः '
पण्डितः कोऽपि न तुलामंघिरोहती' ति विज्ञसे नृपस्तं मृषाभाषिणं चिकीर्षुराकारसंवृत्त्या किय
न्तमपि कालं विलम्बमानः स्थानपुरुषेण तद्वृत्तान्तं ज्ञापितः श्री भीमः खदेशसीमान्तनगरे विदग्धाः 10
कश्चित्पणस्त्रियः कांच गोपवेषधारिणः पण्डितान् मुक्तवान् । अन्यदा श्रीराजंदौवारिकेण
तत्रागत्य, कश्चित्तद्विधो गोपः प्रतापदेवीनानीं पणस्त्रियं सह गृहीत्वा विदग्धलोकसुधासारां
धारामारादवाप्य, तां वापि सज्जताकृते विमुच्य, प्रत्यूषमुखे भूपाय गोपे निवेदिते श्रीभोजेन
किमपि वदेत्यादिष्टे -
10
११०. भोर्यएव गलि कण्ठलउ' मूं भल्लउ पडिहाइ । उरि" लच्छिहि मुहि" सरसतिहि सीम " विहंची कांइ ॥ 15
' इति तदुक्तिमाकर्ण्य विस्मयस्मेरमानसः सभायामलङ्कृतायां पणहरिणदृशं तथ्यनेपथ्यधारिणीं
पुरो विलोक्य तां प्रति 'इह किं' इत्याकस्मिकं वचः श्रीभोजः समादिक्षत् । अथ वैजातिपक्ष-
पातादिव सरखत्याः प्रसादपात्रं शेमुषी निधिः सा सुमुखी शरीरिणी प्रतिभेव गम्भीरमपि तवै-
चनतत्त्वमवगम्य 'पुच्छन्तीति नृपं प्रति प्रतिवचः प्रथितवती । इत्युचिततद्व चैसा विकसितवदना-
म्भोजेन भोजेन कोशाधिपात् लक्षत्रये दाप्यमानेऽज्ञाततत्त्वतया तस्मिन् स्तव्धतां भज॑माने 20
1 IP भणिते प्राहुः; D भणितं ते प्राहुः; Pa राशोके ग्राह। * अतोऽनन्तरं IPh आदर्शे निम्नलिखितं सावचूरिकं पथं प्राप्यते-
शीर्णघ्राणाङ्क्षिपाणीन् प्रणिभिरपघनैर्घर्घराध्यक्तघोषान् दीर्घाघ्रातानघाँघैः पुनरपि घटयत्येक उल्लाघयन् यः ।
घर्माशोस्तस्य वोऽन्तर्द्विगुणघनघृणानिघ्ननिर्विघ्नवृत्तेर्दतार्घाः सिद्धसर्विदधतु घृणयः शीघ्रमंहोविघातम् ॥
काव्यव्याख्या – व्रणवद्भिरपघनैरवय वैरुपलक्षितान्, घर्घरो व्यक्तश्च यो घोषो रवो येषां तान्, पापैर्दीघं आघातान् व्यासान् जन्तून्
उल्लाघयन् नीरोगीकुर्षन् य एकः पुनरपि निष्पादयति; पुनरपीत्यनेन पुरापि सृष्टिक्रमः सूर्येणैव कृत इति स्थितिः । तस्य सूर्यस्यायो येभ्यस्ते-
रश्मयोंऽहसां पापानां विनाशं विदधतु कुर्वन्तु । इति बाणपण्डितसूर्यशतके घष्ठकाव्यावचूरिः ।
S Pb आदर्श एष प्रबन्ध इतः पूर्वमेव लिखित उपलभ्यते । 2 AID कदापि राजा । + Doयाबाल० । 4 D० दीयप
ण्डिताप्रणीः । 5 AD तुला नारोहती० । + एतद्विदण्डान्तर्गत पाठस्थाने AD आदर्श एतादृशः पाठो लभ्यते - 'ततः शापित-
वृत्तान्तः श्रीभीमः कदापि गोपवेपधारिणं पण्डितं पण्यस्त्रियं च तत्र प्रहितवान् । तत्र प्रत्यूषे नृपसमीपे नीतो गोपालः श्रीभोजेन
किमपि निवेदयेत्यादिष्टः' । 6P भीमदौवा० ; B भोजदौवा० । 7 ' वदेत्यभिहितः । 8 D भोय एडु; A भोएवह;
Pa भोयराय । 9AD कंदुल० / 10 'मूं भल्लउ' स्थाने ID भणि केहड; B केस्सिउ; P भणि केसु, Pa कहि केहउ' एतादृशानि
पाठान्तराणि । 11 D डर ।
12 D मुह ।
13 AD निबद्धी; P& विढित्ती । एतदमे अत्र A आदर्श
'माउलिंगु जद्द वुचद्द वुचउ इउ मई कहिउ लोहहं समधउ । भोएव पुहविहिं गड अवरु न वुबइ बीजउ राउ ॥ '
एषा गाथा अधिका लभ्यते । तदनन्तरं AD 'इति सरस्वतीकण्ठाभरणगोपवाक्यं ( D 'वाक्यं' नास्ति) इत्याह' एतद्वाक्यं
विद्यते ।
+ एतचिह्नान्तर्गतपाठस्थाने AD आदर्शगत एतादृशः पाठः- 'ततो राजा तदुक्तिविस्मितः सभायामलङ्कृतायां नेपथ्यधारिणीं
पण्यस्त्रियं पुरो विलोक्य ' - ।
15 Pa 'स्व' स्थाने 'घ'; P 'स' । 16 D शिरोमणी । 17 BPP a
तद्वयोऽवग० । 18 AD • वचन वि० । 19 AD विकसितास्येन । 20 AD नास्ति । 21 AD एते शब्दा न सन्ति ।
14P समादिदेश ।
P