2023-02-21 15:33:11 by ambuda-bot
This page has not been fully proofread.
प्रबन्धचिन्तामणिः ।
[ प्रथमः
तानि करतलाभ्यामादाय, से मुखमारुतेनं तद्रजोऽपनयन्, राजकन्यया 'सोपहासमभिदषे-
'किमत्युष्णान्यमूनि बदनवातेन' शिशिरीकुरुषे ?' इति तस्याः सोपहासवचसा सामर्षः स द्विजः
माह - 'रे 'विदग्धमानिनि ! गुरुबितर्कपराया भवत्याः पशुपाल एव पतिरस्तु' इति तच्छापं श्रुत्वा
तयोक्तं- 'यस्तव त्रैविद्यस्याप्यधिकविद्यतया' परमगुरुस्तमेव विवाहयिष्यामि ।' सेति प्रतिज्ञात-
5वती । अथ श्रीविक्रमे तदुचितप्रवरवरचिन्तासमुद्रमने स पण्डितः कदाचिदभिलषितवरनिवे-
दनोत्सुकीकृतराजशासनादरण्यानीमवगाहमानोऽतितृष्णीतरलितः सर्वतः सर्वतोमुखीभावात्
पशुपालमेकमालोक्य जलं याचितवान् । तेनापि 'जलाभावाद्दुग्धं पिबे'त्युक्त्वा 'करचंडीं" विघेही-
त्यभिहिते सर्वेष्वभिधानेषु' अभिधानमिदमश्रुतचरमाकर्ण्य" चिन्ताचान्तखान्तः स्वहस्तं तन्म-
स्तके दत्त्वा महिष्यास्तले निवेश्य चं करचंडीसञ्ज्ञां करतलयुगलयोजनां कारयित्वा आकण्ठं
10 पयः पायितः । स तं मस्तकहस्तदानात् करचंडीविशेषशब्दज्ञापनाच गुरुप्रायं " मन्यमानस्तस्याः
समुचितपतिमवगम्य महिषीपरिहारात्तं निजं सौधमानीय षण्मास यावत्तद्वपुः परिकर्मणापूर्व
'ॐ नमः शिवाय' इत्याशीर्वादाध्यापनं कारितः । षड्भिर्मासैस्तस्य तान्यक्षराणि कण्ठपीठस्थि-
तान्यवगम्य, शुभे मुहूर्त्ते कृतशृङ्गारः स पण्डितेन नृपसभां नीतो नृपं प्रति सदभ्यस्तमाशी-
र्वाद सभाक्षोभवशाद् 'उशरट' इत्यक्षरैर्जगौ। तस्य" विसंस्थूलवचसा" विस्मितस्य" नृपतेरसतीं"
15 तचातुरीमारोपयितुकामः स पण्डितः - "
16
23
24
४. * उमया सहितो रुद्रः शङ्करः शूलपाणिभृत् । रक्षतु त्वां महीपाल टङ्कारबलगर्वितः ॥ ४
इति विदितेन" श्लोकेन तत्पाण्डित्यगम्भीरतां वचनविस्तरेण व्याख्यातवान् । तत्प्रत्ययप्रीतेन
नृपतिना स" महिषीपाल: खां" पुत्रीं परिणायितः । पण्डितोपदिष्टं सर्वथा मौनमेवालम्बमानो
राजकन्यकर्यां तद्वैदग्ध्यजिज्ञासया नवलिखितपुस्तकस्य शोधनायोपरुद्धः । करतले पुस्तकं वि
20 न्यस्य तदक्षराणि बिन्दुमात्रारहितानि नखच्छेदिन्या केवलान्येव कुर्वन् राजपुत्र्या मूर्खोऽयमिति
निर्णीतः । ततःप्रभृति जामातृशुद्धिरिति सर्वतः प्रसिद्धिरभूत् । कदाचिवँ चित्रभित्तौ महिषी
निवहे दर्शिते सति प्रमोदात्खप्रतिष्ठां विस्मृत्य तदाह्वानोचितानि विकृतिवचनान्युचरन्महिषीपाल
इति तयाँ निश्चिक्ये । स तां तदवज्ञामाकलय्य कालिकां" देवीं विद्वत्ताकृते आररार्धं । पुत्री-
वैधव्य भीतेन राज्ञा निशि च्छद्मना दास" प्रहित्य, तवाहं तुष्टास्मीत्यभिधाय, यावत्स उत्थाप्यते
ॐ तावद्विष्ठवभीता कालिकैव देवी प्रत्यक्षीभूय तमनुजग्राह । तद्वृत्तान्तावबोधात्प्रमुदितया राज-
कन्यया तत्रागत्य 'अस्ति कश्चिद्वाग्विशेषः' इत्यभिहिते, स तदैव कालिदासनाम्ना प्रसिद्धः
1Dख। 2P मारुतैस्त● । 3 BP 'सोपहासम्' नास्ति । 4 P वदनमारुतैः । 5P दुब्बिदग्ध । GB 'इति
तत्' नास्ति । 7 A त्रैविद्यस्याप्यधिकतया; Doध्यधिको विद्यतया; P० अधिक विद्यया । 8 B निमझे । 9 Db ० तृषा० ।
10 A सर्वतो मर्मुख्याभा०; D सर्वतो मूर्खाभा० । 11 D करवर्डी । 12 Da अभिधानेष्विदं । 13 AD अश्रुतमाकर्ण्य ।
14 AD 'च' नास्ति । 15 AD मस्के । 16 D बिना नास्त्यन्यत्र 'मन्यमानः' । 17 D० कर्मपूर्व। 18 B विहाय
मास्यम्पन्न । 19 B ० स्थूलेन वचसा । 20 A तस्य नृपतेः; P तस्य विस्मितस्य नृपतेः । 21 Db मनसि असतीं ।
22 B
विनाम्यत्र न ।
23 ID पण्डितः माह । 24 B आदर्शेऽस लोकस्य केवलं प्रथमः पाद एव उपलभ्यते । P आदर्श उत्तराई-
मेतारक्षम् - 'रक्षंतु तब राजेन्द्र टणत्कारकरं यज्ञः ।'; Da-b रक्ष तावत् तब० । 25 BP निषेवितेन। 26 AP हि ।
27 A नास्ति। 28 A मौनमथावलम्ब० । 29 AP कम्पया । 30 D& अक्षरच्छेदिम्या; Dd छेकिन्या; D& नास्ति ।
31 AD महिषी पाल एव । 32 AD कदाविचित्र० । 33AD नास्ति । 34 BP कालिका० । 35 Da-b आराधयितु-
सुपविष्टः । न भुंके । दिनाटकं जातं । 36 Da-b कालिकां मार्शी दाख। 37 B कालिकादास● ।
-
[ प्रथमः
तानि करतलाभ्यामादाय, से मुखमारुतेनं तद्रजोऽपनयन्, राजकन्यया 'सोपहासमभिदषे-
'किमत्युष्णान्यमूनि बदनवातेन' शिशिरीकुरुषे ?' इति तस्याः सोपहासवचसा सामर्षः स द्विजः
माह - 'रे 'विदग्धमानिनि ! गुरुबितर्कपराया भवत्याः पशुपाल एव पतिरस्तु' इति तच्छापं श्रुत्वा
तयोक्तं- 'यस्तव त्रैविद्यस्याप्यधिकविद्यतया' परमगुरुस्तमेव विवाहयिष्यामि ।' सेति प्रतिज्ञात-
5वती । अथ श्रीविक्रमे तदुचितप्रवरवरचिन्तासमुद्रमने स पण्डितः कदाचिदभिलषितवरनिवे-
दनोत्सुकीकृतराजशासनादरण्यानीमवगाहमानोऽतितृष्णीतरलितः सर्वतः सर्वतोमुखीभावात्
पशुपालमेकमालोक्य जलं याचितवान् । तेनापि 'जलाभावाद्दुग्धं पिबे'त्युक्त्वा 'करचंडीं" विघेही-
त्यभिहिते सर्वेष्वभिधानेषु' अभिधानमिदमश्रुतचरमाकर्ण्य" चिन्ताचान्तखान्तः स्वहस्तं तन्म-
स्तके दत्त्वा महिष्यास्तले निवेश्य चं करचंडीसञ्ज्ञां करतलयुगलयोजनां कारयित्वा आकण्ठं
10 पयः पायितः । स तं मस्तकहस्तदानात् करचंडीविशेषशब्दज्ञापनाच गुरुप्रायं " मन्यमानस्तस्याः
समुचितपतिमवगम्य महिषीपरिहारात्तं निजं सौधमानीय षण्मास यावत्तद्वपुः परिकर्मणापूर्व
'ॐ नमः शिवाय' इत्याशीर्वादाध्यापनं कारितः । षड्भिर्मासैस्तस्य तान्यक्षराणि कण्ठपीठस्थि-
तान्यवगम्य, शुभे मुहूर्त्ते कृतशृङ्गारः स पण्डितेन नृपसभां नीतो नृपं प्रति सदभ्यस्तमाशी-
र्वाद सभाक्षोभवशाद् 'उशरट' इत्यक्षरैर्जगौ। तस्य" विसंस्थूलवचसा" विस्मितस्य" नृपतेरसतीं"
15 तचातुरीमारोपयितुकामः स पण्डितः - "
16
23
24
४. * उमया सहितो रुद्रः शङ्करः शूलपाणिभृत् । रक्षतु त्वां महीपाल टङ्कारबलगर्वितः ॥ ४
इति विदितेन" श्लोकेन तत्पाण्डित्यगम्भीरतां वचनविस्तरेण व्याख्यातवान् । तत्प्रत्ययप्रीतेन
नृपतिना स" महिषीपाल: खां" पुत्रीं परिणायितः । पण्डितोपदिष्टं सर्वथा मौनमेवालम्बमानो
राजकन्यकर्यां तद्वैदग्ध्यजिज्ञासया नवलिखितपुस्तकस्य शोधनायोपरुद्धः । करतले पुस्तकं वि
20 न्यस्य तदक्षराणि बिन्दुमात्रारहितानि नखच्छेदिन्या केवलान्येव कुर्वन् राजपुत्र्या मूर्खोऽयमिति
निर्णीतः । ततःप्रभृति जामातृशुद्धिरिति सर्वतः प्रसिद्धिरभूत् । कदाचिवँ चित्रभित्तौ महिषी
निवहे दर्शिते सति प्रमोदात्खप्रतिष्ठां विस्मृत्य तदाह्वानोचितानि विकृतिवचनान्युचरन्महिषीपाल
इति तयाँ निश्चिक्ये । स तां तदवज्ञामाकलय्य कालिकां" देवीं विद्वत्ताकृते आररार्धं । पुत्री-
वैधव्य भीतेन राज्ञा निशि च्छद्मना दास" प्रहित्य, तवाहं तुष्टास्मीत्यभिधाय, यावत्स उत्थाप्यते
ॐ तावद्विष्ठवभीता कालिकैव देवी प्रत्यक्षीभूय तमनुजग्राह । तद्वृत्तान्तावबोधात्प्रमुदितया राज-
कन्यया तत्रागत्य 'अस्ति कश्चिद्वाग्विशेषः' इत्यभिहिते, स तदैव कालिदासनाम्ना प्रसिद्धः
1Dख। 2P मारुतैस्त● । 3 BP 'सोपहासम्' नास्ति । 4 P वदनमारुतैः । 5P दुब्बिदग्ध । GB 'इति
तत्' नास्ति । 7 A त्रैविद्यस्याप्यधिकतया; Doध्यधिको विद्यतया; P० अधिक विद्यया । 8 B निमझे । 9 Db ० तृषा० ।
10 A सर्वतो मर्मुख्याभा०; D सर्वतो मूर्खाभा० । 11 D करवर्डी । 12 Da अभिधानेष्विदं । 13 AD अश्रुतमाकर्ण्य ।
14 AD 'च' नास्ति । 15 AD मस्के । 16 D बिना नास्त्यन्यत्र 'मन्यमानः' । 17 D० कर्मपूर्व। 18 B विहाय
मास्यम्पन्न । 19 B ० स्थूलेन वचसा । 20 A तस्य नृपतेः; P तस्य विस्मितस्य नृपतेः । 21 Db मनसि असतीं ।
22 B
विनाम्यत्र न ।
23 ID पण्डितः माह । 24 B आदर्शेऽस लोकस्य केवलं प्रथमः पाद एव उपलभ्यते । P आदर्श उत्तराई-
मेतारक्षम् - 'रक्षंतु तब राजेन्द्र टणत्कारकरं यज्ञः ।'; Da-b रक्ष तावत् तब० । 25 BP निषेवितेन। 26 AP हि ।
27 A नास्ति। 28 A मौनमथावलम्ब० । 29 AP कम्पया । 30 D& अक्षरच्छेदिम्या; Dd छेकिन्या; D& नास्ति ।
31 AD महिषी पाल एव । 32 AD कदाविचित्र० । 33AD नास्ति । 34 BP कालिका० । 35 Da-b आराधयितु-
सुपविष्टः । न भुंके । दिनाटकं जातं । 36 Da-b कालिकां मार्शी दाख। 37 B कालिकादास● ।
-