न्यायकोशः /991
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
"अभाव:"
। संसर्गाभावस्त्रिविधः
पृ० ३८५ ) । [ग] अधिकरणे प्रतियोग्यारोपहेतुकनिषेधधीविषयः
प्रागभावः ध्वंस: अत्यन्ताभावश्चेति
( भा० प० श्लो० १२ - १३ ) । केचित्तु उत्पादविनाशशाली सामयिक -
१.नामा चतुर्थोयमभाव इत्याहु: (मु० १ पृ० ४३) (वै० वि० ९/११५) ।
अयं भावः । यत्र भूतले पूर्वमपसारितं घटादिकं पुनरानीतं च तत्राम-
भावे: इति । नैयायिकास्तु तत्र घटकालस्याभावसंबन्धाघटकत्वात् घट-
१६ यते । काल विशेष विशिष्टस्वरूपस्य ( घटानधिकरणकालीनस्वरूपस्य )
सत्त्वकाले न घटात्यन्ताभावबुद्धिः । तथा च तत्रात्यन्ताभाव एव प्रती-
संसर्गत्वोपगंमादेव घटवति घटो नास्ति इति प्रतीत्यभाबोपपत्तौ चतुर्थ-
संसर्गाभावे मानाभाव: ( दि० पृ० ४३ ) इति वदन्ति ।
१
संसर्पः-
९३७
:- अंहस्पतिशब्दे दृश्यम् ।
संसार:-१ [क] दुःखादीनां कार्यकारणभावः । स चानादिः ।
पूर्वापरकालानियमात् । दुःखादयो मिथ्याज्ञानपर्यवसाना अच्छे
'वर्तमानाः संसार: ( न्या० वा० १५० २६) इति । मिथ्याज्ञानादयो
दुःखान्ता अविच्छेदेन वर्तमानाः संसारशब्दार्थ: ( सर्व० पृ० २४६
अक्ष० ) । अयं भावः । धाता यथापूर्वमकल्पयत् इति वेदे खण्ड-
प्रलयस्य प्रसिद्धवेन संसारस्य प्रवाहानादित्वं प्रकल्पनीयम् ( त०
प्र० ४ पृ० १८) इति । [ख ] जन्ममरणप्रबन्धः प्रेत्यभावापर-
• नामा (वै० उ० ६।२।१५) । यथा संसारसागर निमग्नमनन्तदीन-
• मुद्धर्तुमर्हसि हरे पुरुषोत्तमोसि इत्यादौ संसारशब्दस्यार्थः । जन्ममरण-
• प्रवाह: प्रेत्यभावः । स एव पुसा बन्धलक्षणः । तस्य च अजरंजरी-
भावः इति नामान्तरमागमे (३० वि० ६/२/१५) / संसारित्वं च
क्रमेण दुःखोत्पादः ( न्या० ली० गु० मोक्षनि० पृ० ४२) । यथा
शरीराभिमानिनो जीवस्य संसारित्वम् । सांसारिक सुखं तु धर्मरन्ध
● देहावच्छेद्यं सुखम् (प० च० ) । [ग] वल्लभीया मायावादिनों
वेदान्तिनश्चे मिथ्याज्ञानजन्यसंस्काररूपवासना देहारम्भकादृष्टविशेषो वा
स्वादृष्टोपनिबद्धदेहपरिग्रहो वा संसार इत्याहुः । अत्र संसारगतिप्रकारस्तु
११८ न्या० को०
०
C
"अभाव:"
। संसर्गाभावस्त्रिविधः
पृ० ३८५ ) । [ग] अधिकरणे प्रतियोग्यारोपहेतुकनिषेधधीविषयः
प्रागभावः ध्वंस: अत्यन्ताभावश्चेति
( भा० प० श्लो० १२ - १३ ) । केचित्तु उत्पादविनाशशाली सामयिक -
१.नामा चतुर्थोयमभाव इत्याहु: (मु० १ पृ० ४३) (वै० वि० ९/११५) ।
अयं भावः । यत्र भूतले पूर्वमपसारितं घटादिकं पुनरानीतं च तत्राम-
भावे: इति । नैयायिकास्तु तत्र घटकालस्याभावसंबन्धाघटकत्वात् घट-
१६ यते । काल विशेष विशिष्टस्वरूपस्य ( घटानधिकरणकालीनस्वरूपस्य )
सत्त्वकाले न घटात्यन्ताभावबुद्धिः । तथा च तत्रात्यन्ताभाव एव प्रती-
संसर्गत्वोपगंमादेव घटवति घटो नास्ति इति प्रतीत्यभाबोपपत्तौ चतुर्थ-
संसर्गाभावे मानाभाव: ( दि० पृ० ४३ ) इति वदन्ति ।
१
संसर्पः-
९३७
:- अंहस्पतिशब्दे दृश्यम् ।
संसार:-१ [क] दुःखादीनां कार्यकारणभावः । स चानादिः ।
पूर्वापरकालानियमात् । दुःखादयो मिथ्याज्ञानपर्यवसाना अच्छे
'वर्तमानाः संसार: ( न्या० वा० १५० २६) इति । मिथ्याज्ञानादयो
दुःखान्ता अविच्छेदेन वर्तमानाः संसारशब्दार्थ: ( सर्व० पृ० २४६
अक्ष० ) । अयं भावः । धाता यथापूर्वमकल्पयत् इति वेदे खण्ड-
प्रलयस्य प्रसिद्धवेन संसारस्य प्रवाहानादित्वं प्रकल्पनीयम् ( त०
प्र० ४ पृ० १८) इति । [ख ] जन्ममरणप्रबन्धः प्रेत्यभावापर-
• नामा (वै० उ० ६।२।१५) । यथा संसारसागर निमग्नमनन्तदीन-
• मुद्धर्तुमर्हसि हरे पुरुषोत्तमोसि इत्यादौ संसारशब्दस्यार्थः । जन्ममरण-
• प्रवाह: प्रेत्यभावः । स एव पुसा बन्धलक्षणः । तस्य च अजरंजरी-
भावः इति नामान्तरमागमे (३० वि० ६/२/१५) / संसारित्वं च
क्रमेण दुःखोत्पादः ( न्या० ली० गु० मोक्षनि० पृ० ४२) । यथा
शरीराभिमानिनो जीवस्य संसारित्वम् । सांसारिक सुखं तु धर्मरन्ध
● देहावच्छेद्यं सुखम् (प० च० ) । [ग] वल्लभीया मायावादिनों
वेदान्तिनश्चे मिथ्याज्ञानजन्यसंस्काररूपवासना देहारम्भकादृष्टविशेषो वा
स्वादृष्टोपनिबद्धदेहपरिग्रहो वा संसार इत्याहुः । अत्र संसारगतिप्रकारस्तु
११८ न्या० को०
०
C