न्यायकोशः /984
This page has not been fully proofread.
९३०
न्यायकोशः ।
निर्णायकमजानतः
चाकाशविशेषगुणत्वमसाधारणधर्ममुपलभमानस्य
1 संशयो भवति किं शब्दो नित्यो न वा इति । ( ३ ) इन्द्रियेषु वैशेषिक-
सांख्ययोर्भौतिकत्वाभौतिकस्वरूपां विप्रतिपतिं पश्यतो निश्चायकं चापश्यतः
संशयो भवति किमिन्द्रियाणि भौतिकानि उताभौतिकानि इति । (8)
कूपखननानन्तरं जलोपलब्धौ सत्यां निर्णायकाभावे संशयो भवति किं
प्राक् सदेवोदकं कूपखननेनाभिव्यक्तमुपलभ्यते उतासदेवोत्पन्नम् इति ।
( ५ ) अस्मिन् वटे पिशाचोस्ति इति वार्ता
पुरुषस्य पिशाचानुपलब्धौ निर्णायकाभावे संशयो भवति किं विद्यमान
•पलब्ध्यनुपलब्ध्योः साधारणधर्म एवान्तर्भावः । तथा च त्रीण्येव कारणानि ।
एव पिशाचोन्तर्धानशक्त्या नोपलभ्यते उताविद्यमान एव इति । अत्र उ
इति न्यायवार्तिककृत आहुः । असाधारणविप्रतिपत्त्योरपि साधारणधर्म /
( प्र० प० पृ० ३-४ ) ( त० व० परि० १२ पृ० २१४-२१५)/
एवान्तभोवः । अतः साधारणधर्मेणैव सर्वत्र संशयः इति वैशेषिका भादुः
[ख] धर्मितावच्छेदकावच्छेदेनान्यतरकोट्यवगाहि ज्ञानम् ( त० प्र०) । ।
[ग] विरुद्धोभयारोपसामग्रीद्वयसमाजादुभयारोप एक एव भवति सः ।
(चि० १ ) । धर्मिज्ञानसहित विरुद्धोभयविशिष्टबुद्धिसामग्रीसमाजादेवी.
( मू० म० १ ) । [घ ] एकधर्मिकविरुद्धभावाभावप्रकार क
भयविषयकारोप एको भवति स एव संशयः इति समुदितार्थ
(गौ० वृ० १।१।२३ ) (मु० गु० ) 1 [ङ ] एकस्मिन्धर्मिणि
• कज्ञानम् ( न्या० वा० ) । अथ वा यत्किंचिद्धर्मिनिष्ठविशेष्यतानि
विरुद्ध नानाधर्मवैशिष्ट्यज्ञानम् । यथा पर्वतो वह्निमान् न वा इति
ज्ञानं संशय: । समुदितार्थश्च एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यकभावाभावप्रकार-
रूपितविरुद्ध नानाधर्मनिष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकारिताशालिज्ञानम् (वा
क्य० ) ( ल० व० ) इति । [च प्रसिद्धानेक विशेषयोः ( स्थाणु-
पुरुषयोः ) सादृश्यमात्रदर्शनात् उभयविशेषानुस्मरणात् अधर्माच्च किंस्वित
१०३९//
इति ज्ञानम्
.
इत्युभयाषलम्बी विमर्श: संशयः ( प्रशस्त० गुणनि० प्रति
• दूरवर्तिनि उच्चैस्तरे अयं स्थाणुर्वा पुरुषो व
यथा.
..
"
",
(त० सं० ) (वै० उ० २१२/१७ ) ( त० कौ० ) । अयं संशया
न्यायकोशः ।
निर्णायकमजानतः
चाकाशविशेषगुणत्वमसाधारणधर्ममुपलभमानस्य
1 संशयो भवति किं शब्दो नित्यो न वा इति । ( ३ ) इन्द्रियेषु वैशेषिक-
सांख्ययोर्भौतिकत्वाभौतिकस्वरूपां विप्रतिपतिं पश्यतो निश्चायकं चापश्यतः
संशयो भवति किमिन्द्रियाणि भौतिकानि उताभौतिकानि इति । (8)
कूपखननानन्तरं जलोपलब्धौ सत्यां निर्णायकाभावे संशयो भवति किं
प्राक् सदेवोदकं कूपखननेनाभिव्यक्तमुपलभ्यते उतासदेवोत्पन्नम् इति ।
( ५ ) अस्मिन् वटे पिशाचोस्ति इति वार्ता
पुरुषस्य पिशाचानुपलब्धौ निर्णायकाभावे संशयो भवति किं विद्यमान
•पलब्ध्यनुपलब्ध्योः साधारणधर्म एवान्तर्भावः । तथा च त्रीण्येव कारणानि ।
एव पिशाचोन्तर्धानशक्त्या नोपलभ्यते उताविद्यमान एव इति । अत्र उ
इति न्यायवार्तिककृत आहुः । असाधारणविप्रतिपत्त्योरपि साधारणधर्म /
( प्र० प० पृ० ३-४ ) ( त० व० परि० १२ पृ० २१४-२१५)/
एवान्तभोवः । अतः साधारणधर्मेणैव सर्वत्र संशयः इति वैशेषिका भादुः
[ख] धर्मितावच्छेदकावच्छेदेनान्यतरकोट्यवगाहि ज्ञानम् ( त० प्र०) । ।
[ग] विरुद्धोभयारोपसामग्रीद्वयसमाजादुभयारोप एक एव भवति सः ।
(चि० १ ) । धर्मिज्ञानसहित विरुद्धोभयविशिष्टबुद्धिसामग्रीसमाजादेवी.
( मू० म० १ ) । [घ ] एकधर्मिकविरुद्धभावाभावप्रकार क
भयविषयकारोप एको भवति स एव संशयः इति समुदितार्थ
(गौ० वृ० १।१।२३ ) (मु० गु० ) 1 [ङ ] एकस्मिन्धर्मिणि
• कज्ञानम् ( न्या० वा० ) । अथ वा यत्किंचिद्धर्मिनिष्ठविशेष्यतानि
विरुद्ध नानाधर्मवैशिष्ट्यज्ञानम् । यथा पर्वतो वह्निमान् न वा इति
ज्ञानं संशय: । समुदितार्थश्च एकधर्मावच्छिन्न विशेष्यकभावाभावप्रकार-
रूपितविरुद्ध नानाधर्मनिष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकारिताशालिज्ञानम् (वा
क्य० ) ( ल० व० ) इति । [च प्रसिद्धानेक विशेषयोः ( स्थाणु-
पुरुषयोः ) सादृश्यमात्रदर्शनात् उभयविशेषानुस्मरणात् अधर्माच्च किंस्वित
१०३९//
इति ज्ञानम्
.
इत्युभयाषलम्बी विमर्श: संशयः ( प्रशस्त० गुणनि० प्रति
• दूरवर्तिनि उच्चैस्तरे अयं स्थाणुर्वा पुरुषो व
यथा.
..
"
",
(त० सं० ) (वै० उ० २१२/१७ ) ( त० कौ० ) । अयं संशया