न्यायकोशः /982
This page has not been fully proofread.
९२८
न्यायकोशः ।
• प्रकारतानिरूपिता विशेष्यता एकैव । समुच्चये तु विशेष्यताद्वयम् इति
• संशयसमुच्चययोर्भेद इति च विज्ञेयम् । यद्वा अवच्छेद्यावच्छेदकभावा-
पन्नविषयतावत्त्वम् ( ग० सत्प्र० ) । संशयीय विशेष्यतयोरवच्छेद्या.
भिर्विज्ञेयम् । अत्र संशयलक्षणं च सूत्रकारैरुक्तम् समानानेकधर्मोपपत्ते-
वच्छेदकभावस्तु समुच्चयज्ञानव्यावर्तनायावश्यं स्वीकर्तव्य इति सूक्ष्मदर्शि-
विप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातश्च विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः
(गौ० १।१।२३) (ता० २० श्लो० ५६) । तत्र ( १ ) समानधर्मोपपते-
विशेषापेक्षो विमर्श: संशयः इति । स्थाणुपुरुषयोः समानं धर्ममारोह
परिणाहौ पश्यन् पूर्वदृष्टं च तयोर्विशेषं बुभुत्समानः किंस्वित् इत्यन्यतर-
नावधारयति । तदनवधारणं ज्ञानं ( विमर्शः ) संशयः । वस्तुखरूप
मनयोर्धर्ममुपलभे विशेषमन्यतरस्य नोपलभे इत्येषा बुद्धिरपेक्षा स
२२९४
प्रवर्तिका वर्तते । तेन विशेषापेक्षो विमर्शः संशय: । ( २ )
पपत्तेरिति । समानजातीयमसमानजातीयं चानेकम् । तस्यानेकस्य म
पपत्तेर्विशेषस्योभयथा दृष्टत्वात् । समानजातीयेभ्योसमानजातीयेभ्यक्षार्था/
संशयस्य
अनेकधर्मो
गुणकर्मभ्यश्च ।
विशिष्यन्ते । गन्धवत्त्वात्पृथिव्यबादिभ्यो विशिष्यते
• अस्ति च शब्दे विभागजत्वं विशेषः । तस्मिन् द्रव्यं गुणः कर्म वा इति
संदेहः । विशेषस्योभयथा दृष्टत्वात् किं द्रव्यस्य सतो गुणकर्मन्यो
विशेष: आहोखिद्गुणस्य सत इति अथ कर्मणः सत इति विशेषापेक्षा
पत्तेरिति । व्याहतमेकार्थदर्शनं विप्रतिपत्तिः । व्याघातो विरोधोसहभाव
अन्यतमस्य व्यवस्थापकं धर्म नोपलभे इति बुद्धिरिति । ( ३ ) /
इति । अस्त्यात्मेत्येकं दर्शनम् । नास्त्यात्मेत्यपरम् । न च सद्भावा सद्भाव
सकत्र संभवतः । न चान्यतरसाधको हेतुरुपलभ्यते । तत्र तत्त्वानव-
विप्रति
• लभ्यते तडागादिषु । मरीचिषु चाविद्यमानमुदकमिति । ततः कचिदुप
लम्यमाने
सञ्चोटकमप-
तत्त्वव्यवस्थापकस्य
• अथासत् इति संशयो भवति । (५) अनुपलब्ध्यव्यवस्थातः
• नोपलभ्यते मूलकीलकोदकादि । असच्चानुत्पन्नं निरुद्धं वा / ततः
• प्रमाणस्यानुपलब्धेः किं सदुप
सच
न्यायकोशः ।
• प्रकारतानिरूपिता विशेष्यता एकैव । समुच्चये तु विशेष्यताद्वयम् इति
• संशयसमुच्चययोर्भेद इति च विज्ञेयम् । यद्वा अवच्छेद्यावच्छेदकभावा-
पन्नविषयतावत्त्वम् ( ग० सत्प्र० ) । संशयीय विशेष्यतयोरवच्छेद्या.
भिर्विज्ञेयम् । अत्र संशयलक्षणं च सूत्रकारैरुक्तम् समानानेकधर्मोपपत्ते-
वच्छेदकभावस्तु समुच्चयज्ञानव्यावर्तनायावश्यं स्वीकर्तव्य इति सूक्ष्मदर्शि-
विप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातश्च विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः
(गौ० १।१।२३) (ता० २० श्लो० ५६) । तत्र ( १ ) समानधर्मोपपते-
विशेषापेक्षो विमर्श: संशयः इति । स्थाणुपुरुषयोः समानं धर्ममारोह
परिणाहौ पश्यन् पूर्वदृष्टं च तयोर्विशेषं बुभुत्समानः किंस्वित् इत्यन्यतर-
नावधारयति । तदनवधारणं ज्ञानं ( विमर्शः ) संशयः । वस्तुखरूप
मनयोर्धर्ममुपलभे विशेषमन्यतरस्य नोपलभे इत्येषा बुद्धिरपेक्षा स
२२९४
प्रवर्तिका वर्तते । तेन विशेषापेक्षो विमर्शः संशय: । ( २ )
पपत्तेरिति । समानजातीयमसमानजातीयं चानेकम् । तस्यानेकस्य म
पपत्तेर्विशेषस्योभयथा दृष्टत्वात् । समानजातीयेभ्योसमानजातीयेभ्यक्षार्था/
संशयस्य
अनेकधर्मो
गुणकर्मभ्यश्च ।
विशिष्यन्ते । गन्धवत्त्वात्पृथिव्यबादिभ्यो विशिष्यते
• अस्ति च शब्दे विभागजत्वं विशेषः । तस्मिन् द्रव्यं गुणः कर्म वा इति
संदेहः । विशेषस्योभयथा दृष्टत्वात् किं द्रव्यस्य सतो गुणकर्मन्यो
विशेष: आहोखिद्गुणस्य सत इति अथ कर्मणः सत इति विशेषापेक्षा
पत्तेरिति । व्याहतमेकार्थदर्शनं विप्रतिपत्तिः । व्याघातो विरोधोसहभाव
अन्यतमस्य व्यवस्थापकं धर्म नोपलभे इति बुद्धिरिति । ( ३ ) /
इति । अस्त्यात्मेत्येकं दर्शनम् । नास्त्यात्मेत्यपरम् । न च सद्भावा सद्भाव
सकत्र संभवतः । न चान्यतरसाधको हेतुरुपलभ्यते । तत्र तत्त्वानव-
विप्रति
• लभ्यते तडागादिषु । मरीचिषु चाविद्यमानमुदकमिति । ततः कचिदुप
लम्यमाने
सञ्चोटकमप-
तत्त्वव्यवस्थापकस्य
• अथासत् इति संशयो भवति । (५) अनुपलब्ध्यव्यवस्थातः
• नोपलभ्यते मूलकीलकोदकादि । असच्चानुत्पन्नं निरुद्धं वा / ततः
• प्रमाणस्यानुपलब्धेः किं सदुप
सच