न्यायकोशः /963
This page has been fully proofread once and needs a second look.
९०९
इत्यादौ यव वराह वेतस स्वर्ग वायु इत्यादिशब्दः (वै० उ० २११।१८ )
३५१ (वै० वि० २/१/१८ पृ० ९३ ) । यथा संज्ञासंज्ञिसंबन्धज्ञानमुपमितिः
इत्यादौ गवयादिशब्दः संज्ञा (नील० ३) । एवम् घटादिशब्दोपि ।
•
रूढं संकेतवन्नाम सैव संज्ञेति कीर्त्यते ( श्लो० १७) इति शब्दशक्ति-
प्रकाशिकायामुक्तम् । संज्ञा त्रिविधा नैमित्तिकी पारिभाषिकी औपाधिकी
चेति । केचिद्दण्ड्याचार्यप्रभृतयस्तु रूढनाम्नो जातिद्रव्यगुण क्रियात्म कार्थ-
चतुष्टयभेदेन चातुर्विध्यमङ्गीचक्रुः । तथा हि । गोगवयादीनां शब्दानां
•
गोत्वादिजात्या पश्चाढ्यादीनां शब्दानां लाङ्गलधना दिद्रव्येण धन्यपिशुना-
दीनां शब्दानां पुण्यद्वेषादिगुणेन चलचपलादीनां च शब्दानां कर्मणा
अवच्छिन्ने शक्तिमत्त्वाचातुर्विध्यमेव शब्दानाम् इति । तच्च शब्दशक्ति-
प्रकाशिकाकृद्भिः परित्यक्तम् । तत्र कारणं तु जडमूकमूर्खादीनां शब्दा-
नाम् अन्यशून्यादीनां शब्दानां चासंग्रहः (श० प्र० श्लो० १८ टी०
पृ० १७ ) इति । अन्ये तु पूर्व विभक्तायास्त्रिविधसंज्ञाया अन्यथोदा-
जहुः । संज्ञा त्रिविधा पारिभाषिकी नैमित्तिकी औपाधिकी चेति । तत्र
●
आधुनिक संकेतशालिनी अनुगतप्रवृत्तिनिमित्तशून्या च संज्ञा पारिभाषिकी।
•
यथा चैत्रमैत्रादि: आकाशादिश्च । तत्तच्छरीरनिष्ठ चैत्रत्वा देश काशत्वादे-
•
वाननुगतस्यैवात्र प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् इति भावः ( म०प्र० ११० ४६ ) ।
•
अनादिसंकेतशालिनी अनुगतप्रवृत्तिनिमित्तिका च संज्ञा नैमित्तिकी ।
यथा पृथिवीजलादिः पशुभूतादिश्च । पशुत्वादेरुपाधिस्वेपि रोमव-
•
लाङ्गूलवत्वं पशुत्वम् बहिरिन्द्रियग्राह्यविशेषगुणवत्त्वं भूतत्वम् इत्याद्यनु-
गतत्वात् इति भावः । यौगिकी संज्ञा औपाधिकी । यथा पाचक-
पाठकादिः ( म० प्र० पृ० ४ ४६ ) इति । पङ्कजादियोगरूढानां तु
नैमित्तिकत्वेप्यौपाधिकत्वमविरुद्धम् । रूढ्या पद्मस्वादिमतो योगेन च
पङ्कजनिकर्तुरुपस्थितौ पद्मं पङ्कजनिकर्तृ इत्येव शाब्दबोधात् इति ।
अत्रायं विशेषः । करणाधिकरणशब्दाश्च संकेतिता एव । पाचकपाठ-
•
निमित्तशून्य संकेतवती पारिभाषिकी संकेतशून्यत्वे सति यौगिकी औपा-
कादयस्तु संकेतशून्यत्वान्न संज्ञाः । तेषामपि संज्ञात्वे तु अनुगतप्रवृत्ति-
TILA
4