न्यायकोशः /951
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
८९७
श्वासमासाद्य दुनोत्यहरहर्निशम् ॥ ( भृगु - भार० ) ( वाच ० ) इति च ।
३ शाब्दिकास्तु शिक्षोक्तो वर्णोच्चारणार्थो बाह्यप्रयत्न विशेष इत्याहुः ।
ष.
-
पडहः - अहोरात्रसाध्य एकः सोमयागो वेदे अहः शब्देनोच्यते । तादृशानां
षण्णामहर्विशेषाणां गणः षडहः । पञ्चभिः षडहैर्मासो भवति । तत्र
चत्वारः षडहा अभिप्लवसंज्ञाः । पञ्चमः पृष्ठ्यसंज्ञः ( पुरु० पृ० १० ) ।
-
षष्ठी– १ (विभक्तिः ) [ क ] यत्किंचिद्धात्वर्थे स्वार्थान्वयाबोधिका सुप् ।
यथा चैत्रस्येदम् इत्यादौ षष्ठी । अत्र संबन्धविवक्षायां कारक विभक्तय-
• प्रसक्तेः षष्ठी शेषे (पाणि० २१३/५० ) इत्यनेन सूत्रेण चैत्रस्येदम्
इत्यादौ षष्ठी। चैत्रस्य द्रव्यम् इत्यादौ स्वत्वस्य चैत्रस्य स्खम् घटस्य
कारणम् चैत्रस्य हस्तः इत्यादौ निरूपितत्वावयवत्वादीनां संबन्धत्वेनैव
' षष्ठ्यर्थता न तु विशिष्य निरूपितत्वत्वावयवत्वत्वादिना । शक्त्यानन्त्य-
प्रसङ्गात् । संयोगादिसंबन्धसत्त्वेपि चैत्रस्य नेदं वासः इत्यादौ स्वत्वादि-
• लक्षणैव । इत्थमेव च संबन्धत्वेन कर्मत्वादिविवक्षया मातुः स्मृतम्
संबन्धविशेषबोधतात्पर्येण यत्र नञ् प्रयुज्यते तत्र विशेषरूपेण षष्ठ्याः
इत्यादौ अधीशां कर्मणि (पाणि० २/३/५२ ) इत्यनुशासन
• नियमपरतया सार्थक्योपपादनं वृत्तिकृतामुपपद्यते । एवमेवाग्निप्
• काष्ठानां न पुंसां वामलोचनाः इत्यादौ करणत्वादेः संबन्धत्वेन विवक्षायां
• इत्यत्र पक्कम् इत्यत्रानुषज्यमानायाः षष्ठ्याः संबन्धत्वेन कर्तृत्वमर्थः न तु
षष्ठ्युपपत्तिः । अत एव च आमं शूदस्य पकानं पकमुच्छिष्टमुच्यते
स्वत्वम् । शूदकर्तृकवृषोत्सर्गे चरुहोमानुपपत्तेः इति नवीनस्मार्तानां
मतमप्युपपद्यते (ग० व्यु० का० ६ पृ० ११२) । [ख ] शाब्दिका-
दयस्तु संबन्धसामान्ये स्वत्वादौ वा शक्ता सुप् । यथा राज्ञः पुरुषः
• इत्यादौ च धात्वर्थतावच्छेदकीभूते संयोगस्वत्वादौ द्वितीययाधेयत्वमेव
चैत्रस्य धनम् इत्यादौ षष्ठी इति वदन्ति । ग्रामं गच्छति पदं ददाति
C
बोध्यते
११३ न्या० को●
न तु संबन्धसामान्यं बोध्यते इति न तत्रातिप्रसङ्गः (श० प्र०
८९७
श्वासमासाद्य दुनोत्यहरहर्निशम् ॥ ( भृगु - भार० ) ( वाच ० ) इति च ।
३ शाब्दिकास्तु शिक्षोक्तो वर्णोच्चारणार्थो बाह्यप्रयत्न विशेष इत्याहुः ।
ष.
-
पडहः - अहोरात्रसाध्य एकः सोमयागो वेदे अहः शब्देनोच्यते । तादृशानां
षण्णामहर्विशेषाणां गणः षडहः । पञ्चभिः षडहैर्मासो भवति । तत्र
चत्वारः षडहा अभिप्लवसंज्ञाः । पञ्चमः पृष्ठ्यसंज्ञः ( पुरु० पृ० १० ) ।
-
षष्ठी– १ (विभक्तिः ) [ क ] यत्किंचिद्धात्वर्थे स्वार्थान्वयाबोधिका सुप् ।
यथा चैत्रस्येदम् इत्यादौ षष्ठी । अत्र संबन्धविवक्षायां कारक विभक्तय-
• प्रसक्तेः षष्ठी शेषे (पाणि० २१३/५० ) इत्यनेन सूत्रेण चैत्रस्येदम्
इत्यादौ षष्ठी। चैत्रस्य द्रव्यम् इत्यादौ स्वत्वस्य चैत्रस्य स्खम् घटस्य
कारणम् चैत्रस्य हस्तः इत्यादौ निरूपितत्वावयवत्वादीनां संबन्धत्वेनैव
' षष्ठ्यर्थता न तु विशिष्य निरूपितत्वत्वावयवत्वत्वादिना । शक्त्यानन्त्य-
प्रसङ्गात् । संयोगादिसंबन्धसत्त्वेपि चैत्रस्य नेदं वासः इत्यादौ स्वत्वादि-
• लक्षणैव । इत्थमेव च संबन्धत्वेन कर्मत्वादिविवक्षया मातुः स्मृतम्
संबन्धविशेषबोधतात्पर्येण यत्र नञ् प्रयुज्यते तत्र विशेषरूपेण षष्ठ्याः
इत्यादौ अधीशां कर्मणि (पाणि० २/३/५२ ) इत्यनुशासन
• नियमपरतया सार्थक्योपपादनं वृत्तिकृतामुपपद्यते । एवमेवाग्निप्
• काष्ठानां न पुंसां वामलोचनाः इत्यादौ करणत्वादेः संबन्धत्वेन विवक्षायां
• इत्यत्र पक्कम् इत्यत्रानुषज्यमानायाः षष्ठ्याः संबन्धत्वेन कर्तृत्वमर्थः न तु
षष्ठ्युपपत्तिः । अत एव च आमं शूदस्य पकानं पकमुच्छिष्टमुच्यते
स्वत्वम् । शूदकर्तृकवृषोत्सर्गे चरुहोमानुपपत्तेः इति नवीनस्मार्तानां
मतमप्युपपद्यते (ग० व्यु० का० ६ पृ० ११२) । [ख ] शाब्दिका-
दयस्तु संबन्धसामान्ये स्वत्वादौ वा शक्ता सुप् । यथा राज्ञः पुरुषः
• इत्यादौ च धात्वर्थतावच्छेदकीभूते संयोगस्वत्वादौ द्वितीययाधेयत्वमेव
चैत्रस्य धनम् इत्यादौ षष्ठी इति वदन्ति । ग्रामं गच्छति पदं ददाति
C
बोध्यते
११३ न्या० को●
न तु संबन्धसामान्यं बोध्यते इति न तत्रातिप्रसङ्गः (श० प्र०