न्यायकोशः /936
This page has not been fully proofread.
८८२
न्यायकोशः ।
• मूलश्रुतिरनुमातव्या ( अधिकरणमाला १/३ अधि० ४ ) इति । अत्रा-
.. भिधीयते । ततः स्मार्तः स्मृतो धर्मो वर्णाश्रमविभागशः । एवं वै विविधो
धर्मः शिष्टाचारः स उच्यते ॥ त्रयी वार्ता दण्डनीतिः प्रजावर्णाश्रमेज्यया ।
शिराचर्यते यस्माच्छिष्टाचारः स शाश्वतः ॥ दानं सत्यं तपोलोभो
विद्येज्या पूजनं दमः । अष्टौ तानि चरित्राणि शिष्टाचारस्य लक्षणम् ॥
● शिष्टमस्माच्चरन्त्येनं मनुः सप्तर्षयश्च ये । मन्वन्तरेषु सर्वेषु शिष्टाचार
• स्ततः स्मृतः ॥ श्रुतिस्मृतिभ्यां विहितो धर्मो वर्णाश्रमात्मकः / शिक्ष-
• चारविवृद्धस्तु स धर्मः साधुसंमतः ॥ (मत्स्यपु० अ० १२५) इति ।
• तपोलोभ इत्यत्र तपः अलोभः इति पदच्छेदः ।
D
-
शिष्यः– शिक्षणीयः ( उपदेश्यश्छात्रः ) । यथा श्रीसत्यवतीसुतबादरायण /
व्यासस्य शिष्यः श्रीपूर्ण प्रज्ञाचार्यः (मध्वाचार्यः ) / शिष्यलक्षणं च /
शान्तो विनीतः शुद्धात्मा श्रद्धावान् धारणे क्षमः । समर्थक्ष कुलीन ।
प्राज्ञः सच्चरितो धनी ॥ एवमादिगुणैर्युक्तः शिष्यो भवति
( तन्त्रसा० ) इति । अत्रोच्यते गुरुता शिष्यता वापि तयोर्वत्सरवासतः /
इति । तथा चोक्तं सारसंग्रहे सद्गुरुः स्वातिं शिष्यं वर्षमात्रं प्रतीक्षवेद /
वर्षेकेन भवेद्योग्यो विप्रो गुणसमन्वितः ॥ इत्यादि ।
. घस्तु स आचार्य उदाहृतः । य आचार्यपराधीनस्तद्वाक्यं धार्यते ॥
● शासने स्थिरवृत्तिश्च शिष्यः सद्भिरुदाहृतः (पद्मपु० उ० अ०
शीत:-१ (गुणः) स्पर्शविशेषः । यथा शीत
आचारं
आपः ( स०
सं० ) इत्यादौ । अत्र शीतत्वं च स्पर्शनिष्ठो जातिविशेषः प्रत्यक्षसिवा
इति ज्ञेयम् । २ शीतस्पर्शयुक्त पदार्थः । यथा शीतं शिलत
(मु० १) इत्यादौ शीतशब्दस्यार्थः । ३ वृक्षविशेषः ।
शुक्रम्-१ मज्जातश्चरमधातुः । अत्रोक्तम् रसाद्रक्तं ततो मांस मसान्मेवा
• इति । ततः स्थूलो भागो रसो मासेन पुंसां शुक्रम् स्त्रीणां चार्तव शुक्र
प्रजायते । मेदसोस्थि ततो मज्जा मज्जाच्छुक संभवः ॥ (भावाद्र ० )
एवं च रस एव केदारकुल्यान्यायेन सर्वान् धातून पूरयन् मासेन न
च भवति । उक्तं च सुश्रुते एवं मासेन रसः शुक्रो भवति स्त्रीणां चेति ।
:
FFERT
शास
ال 24
न्यायकोशः ।
• मूलश्रुतिरनुमातव्या ( अधिकरणमाला १/३ अधि० ४ ) इति । अत्रा-
.. भिधीयते । ततः स्मार्तः स्मृतो धर्मो वर्णाश्रमविभागशः । एवं वै विविधो
धर्मः शिष्टाचारः स उच्यते ॥ त्रयी वार्ता दण्डनीतिः प्रजावर्णाश्रमेज्यया ।
शिराचर्यते यस्माच्छिष्टाचारः स शाश्वतः ॥ दानं सत्यं तपोलोभो
विद्येज्या पूजनं दमः । अष्टौ तानि चरित्राणि शिष्टाचारस्य लक्षणम् ॥
● शिष्टमस्माच्चरन्त्येनं मनुः सप्तर्षयश्च ये । मन्वन्तरेषु सर्वेषु शिष्टाचार
• स्ततः स्मृतः ॥ श्रुतिस्मृतिभ्यां विहितो धर्मो वर्णाश्रमात्मकः / शिक्ष-
• चारविवृद्धस्तु स धर्मः साधुसंमतः ॥ (मत्स्यपु० अ० १२५) इति ।
• तपोलोभ इत्यत्र तपः अलोभः इति पदच्छेदः ।
D
-
शिष्यः– शिक्षणीयः ( उपदेश्यश्छात्रः ) । यथा श्रीसत्यवतीसुतबादरायण /
व्यासस्य शिष्यः श्रीपूर्ण प्रज्ञाचार्यः (मध्वाचार्यः ) / शिष्यलक्षणं च /
शान्तो विनीतः शुद्धात्मा श्रद्धावान् धारणे क्षमः । समर्थक्ष कुलीन ।
प्राज्ञः सच्चरितो धनी ॥ एवमादिगुणैर्युक्तः शिष्यो भवति
( तन्त्रसा० ) इति । अत्रोच्यते गुरुता शिष्यता वापि तयोर्वत्सरवासतः /
इति । तथा चोक्तं सारसंग्रहे सद्गुरुः स्वातिं शिष्यं वर्षमात्रं प्रतीक्षवेद /
वर्षेकेन भवेद्योग्यो विप्रो गुणसमन्वितः ॥ इत्यादि ।
. घस्तु स आचार्य उदाहृतः । य आचार्यपराधीनस्तद्वाक्यं धार्यते ॥
● शासने स्थिरवृत्तिश्च शिष्यः सद्भिरुदाहृतः (पद्मपु० उ० अ०
शीत:-१ (गुणः) स्पर्शविशेषः । यथा शीत
आचारं
आपः ( स०
सं० ) इत्यादौ । अत्र शीतत्वं च स्पर्शनिष्ठो जातिविशेषः प्रत्यक्षसिवा
इति ज्ञेयम् । २ शीतस्पर्शयुक्त पदार्थः । यथा शीतं शिलत
(मु० १) इत्यादौ शीतशब्दस्यार्थः । ३ वृक्षविशेषः ।
शुक्रम्-१ मज्जातश्चरमधातुः । अत्रोक्तम् रसाद्रक्तं ततो मांस मसान्मेवा
• इति । ततः स्थूलो भागो रसो मासेन पुंसां शुक्रम् स्त्रीणां चार्तव शुक्र
प्रजायते । मेदसोस्थि ततो मज्जा मज्जाच्छुक संभवः ॥ (भावाद्र ० )
एवं च रस एव केदारकुल्यान्यायेन सर्वान् धातून पूरयन् मासेन न
च भवति । उक्तं च सुश्रुते एवं मासेन रसः शुक्रो भवति स्त्रीणां चेति ।
:
FFERT
शास
ال 24