न्यायकोशः /928
This page has not been fully proofread.
८७४
न्यायकोशः ।
करणम् । न तु पदज्ञानं करणम् ( त० प्र० ख० ४ पृ० १ ) (मु०
४ पृ० १७४ ) (भा०प० ) ( त० को० ) इति । अत्र नव्या आहुः ।
दिना च शाब्दबोध उत्पद्यते स न स्यात् । अतस्तत्र शाब्दबोधोपपत्तये
ज्ञायमानपदस्य करणत्वाङ्गीकारे पदाभावेपि मौनिश्लोकादिना हस्तचेष्टा-
पदज्ञानमेव करणम् न तु ज्ञायमानं पदं करणम् इत्यवश्यमङ्गीकर्त-
व्यम् (मु० ४ पृ० १७४) इति । वाक्यार्थज्ञानमित्यस्य एकप-
• गामानय इति वाक्यजन्यः गोकर्मकानयनानुकूलकृतिमांस्त्वम् इति
दार्थेपरपदार्थसंसर्गविषयकं ज्ञानम् इत्यर्थः ( वाक्य० ४ ) । यथा
शाब्दबोधः । अत्रेयं शाब्दबोधप्रक्रिया । प्रथमं गवादिपदानां गवादौ गवा-
दिर्गवादिपदशक्यो लक्ष्यो वा इति संबन्धज्ञानम् । ततः कालान्तरे
केनचित् गामानय त्वम् इत्युक्ते गवादिपदेभ्यो गवादीनर्थान्स्मरति /
आकाङ्क्षादीजानतस्तदनन्तरं गोकर्मकानयनानुकूलकृतिमांस्त्वम् इति
शाब्दबुद्धिजोयते ( वाक्य० ४ ) इति । अत्र पदस्य पदार्थस्मारक च
• एकसंबन्धिज्ञानमपरसंबन्धिस्मारकम् इति न्यायेन बोध्यम् (त० प्र
1725
४ पृ० ९२ ) । यथा वा चैत्रस्तण्डुलं पचति देवदत्तो ग्राम
• त्यादौ पाकानुकूलकृतिमांश्चैत्रः इति शाब्दबोधः ।
इत्यादितश्च शाब्दबोधः । नैयायिकमते कर्त्राख्यातस्थले चैत्रः
गच्छति
चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादौ तृतीयाया आधेयत्वमर्थः । फलावचिन
व्यापारो धात्वर्थः । आख्यातबलाच कृतेर्लाभः । तथा च चैत्रनिष्ठक
तु
कर्माख्यातस्थले
तिजन्यपाकजन्यफलशाली तण्डुलः इत्यन्वयबोधः ( त० प्र० ख०४/
पृ० ८५ ) । देवदत्तो ग्रामं गच्छतीत्यत्र द्वितीयाया अर्थः कर्मवर //
• धातोरथ गमनम् । जनकत्वं संसर्गमर्यादया लभ्यम् / लटो वर्तमानत्व
मर्थः । आख्यातस्य कृतिरर्थः । तत्संबन्धः संसर्गमर्यादालभ्यः / एकवच-/
• नाद्युपस्थापित मेकत्वादि सर्वत्र प्रथमान्तपदोपस्थापितेन्वेति । एवं
देवदत्तेन
बोधः । यत्र कर्तरि कृतेर्बाधस्तत्राख्यातस्य व्यापारादौ लक्षणा ।
रथो गच्छतीत्यत्र गमनजनक वर्तमान व्यापारवान् इत्ययः ।
यथा
न्यायकोशः ।
करणम् । न तु पदज्ञानं करणम् ( त० प्र० ख० ४ पृ० १ ) (मु०
४ पृ० १७४ ) (भा०प० ) ( त० को० ) इति । अत्र नव्या आहुः ।
दिना च शाब्दबोध उत्पद्यते स न स्यात् । अतस्तत्र शाब्दबोधोपपत्तये
ज्ञायमानपदस्य करणत्वाङ्गीकारे पदाभावेपि मौनिश्लोकादिना हस्तचेष्टा-
पदज्ञानमेव करणम् न तु ज्ञायमानं पदं करणम् इत्यवश्यमङ्गीकर्त-
व्यम् (मु० ४ पृ० १७४) इति । वाक्यार्थज्ञानमित्यस्य एकप-
• गामानय इति वाक्यजन्यः गोकर्मकानयनानुकूलकृतिमांस्त्वम् इति
दार्थेपरपदार्थसंसर्गविषयकं ज्ञानम् इत्यर्थः ( वाक्य० ४ ) । यथा
शाब्दबोधः । अत्रेयं शाब्दबोधप्रक्रिया । प्रथमं गवादिपदानां गवादौ गवा-
दिर्गवादिपदशक्यो लक्ष्यो वा इति संबन्धज्ञानम् । ततः कालान्तरे
केनचित् गामानय त्वम् इत्युक्ते गवादिपदेभ्यो गवादीनर्थान्स्मरति /
आकाङ्क्षादीजानतस्तदनन्तरं गोकर्मकानयनानुकूलकृतिमांस्त्वम् इति
शाब्दबुद्धिजोयते ( वाक्य० ४ ) इति । अत्र पदस्य पदार्थस्मारक च
• एकसंबन्धिज्ञानमपरसंबन्धिस्मारकम् इति न्यायेन बोध्यम् (त० प्र
1725
४ पृ० ९२ ) । यथा वा चैत्रस्तण्डुलं पचति देवदत्तो ग्राम
• त्यादौ पाकानुकूलकृतिमांश्चैत्रः इति शाब्दबोधः ।
इत्यादितश्च शाब्दबोधः । नैयायिकमते कर्त्राख्यातस्थले चैत्रः
गच्छति
चैत्रेण पच्यते तण्डुल इत्यादौ तृतीयाया आधेयत्वमर्थः । फलावचिन
व्यापारो धात्वर्थः । आख्यातबलाच कृतेर्लाभः । तथा च चैत्रनिष्ठक
तु
कर्माख्यातस्थले
तिजन्यपाकजन्यफलशाली तण्डुलः इत्यन्वयबोधः ( त० प्र० ख०४/
पृ० ८५ ) । देवदत्तो ग्रामं गच्छतीत्यत्र द्वितीयाया अर्थः कर्मवर //
• धातोरथ गमनम् । जनकत्वं संसर्गमर्यादया लभ्यम् / लटो वर्तमानत्व
मर्थः । आख्यातस्य कृतिरर्थः । तत्संबन्धः संसर्गमर्यादालभ्यः / एकवच-/
• नाद्युपस्थापित मेकत्वादि सर्वत्र प्रथमान्तपदोपस्थापितेन्वेति । एवं
देवदत्तेन
बोधः । यत्र कर्तरि कृतेर्बाधस्तत्राख्यातस्य व्यापारादौ लक्षणा ।
रथो गच्छतीत्यत्र गमनजनक वर्तमान व्यापारवान् इत्ययः ।
यथा