न्यायकोशः /922
This page has not been fully proofread.
८६८
न्यायकोशः ।
यथा वा नित्यः शब्दो नित्यः शब्दः इति ( वात्स्या० ५/२/१४ ) ।
• अन्ये तुं शब्दपुनरुक्तं द्विविधम् तस्यैव शब्दस्य पुनरभिधानम् तस्यैव
शब्दस्य पर्यायेणाभिधानं च इत्याहुः ( गौ० वृ० ५/२/१५ ) ।
शब्दाध्याहारः – (अध्याहारः ) आकाशब्दानुसंधानम् ( नील० ४
पृ० ३१ ) । यथा पिधेहि इत्युक्ते द्वारम् इति द्वितीयान्तपदाध्याहारः ।
अत्राप्यथोध्याहार एव न तु पदाध्याहारः कर्तव्यः इति प्राभाकरा आहुः ।
• नैयायिकास्तन्न सहन्ते । घटमानय इति वाक्यादिव घटः कर्मत्वम आप
नम् कृतिः इति वाक्यादपि घटनिष्ठकर्मतानिरूपकानयनानुकूलकृतिमान्
• इति विशिष्टार्थविषयकशाब्दबोधोत्पत्त्यापत्तिवारणाय वृत्त्या पदविशेषज
न्याया एव पदार्थोपस्थितेः शाब्दबोधं प्रति हेतुत्वस्य कल्पनीयतया शब्दा-
शब्दानुशासनम्—व्याकरणम् । अनेन द्वि वैदिकाः शब्दाः शं नो
ध्याहार एवावश्यकः नार्थाध्याहारः ( त० दी० ४ पृ० ३१) इति ।
मिष्टय इत्यादयः तदुपकारिणो लौकिकाः शब्दा गौरश्वः पुरुषो हस्ती
- शकुनिरित्यादयश्चानुशिष्यन्ते व्युत्पाद्य संस्क्रियन्ते प्रकृतिप्रत्ययविभाग-
वत्तया बोध्यन्ते (सर्व० सं० पृ० २८८-२८९ पाणि ७) ।
शब्दार्थः - अर्थशब्दव्याख्यानावसरे अस्य प्रपञ्चः संपादितः (चि०),
S
( ग० शक्ति० पृ० ३ ) ।
360 200
शब्दोपजीवि - ( प्रमाणम् ) शब्दसहकृतेन येन प्रमितिर्जन्यते तत् (कु० /
५) । यथा स्मृतिपुराणादि । तत्तु वेदोपजीवि प्रमाणं भवति इति बोच्चम् //
शम्या – १ मुसलाकारकाष्ठम् ( जै० न्या० अ० ३ पा० १ अधि० ६)॥
२ रूक्षा इत्यर्थोपि (अ० ४ पा० १ अधि० १२ ) ।
-
शरीरम् - [क] चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम् (गौ० १/१/११ ) (त
• भा० प्रमेय० पृ० २५) । अत्र व्युत्पत्तिः शीर्यते इति ( शूईरन ) //
प्रतिक्षणं क्षीयमाणं देहं शरीरम् । शरीरत्वं तु न जातिः ।
दिना संकरात् ( वै० वि० ४।२।१ ) (मु०
शरीरत्वं च प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणवत्क्रियावदन्त्यावयत्रित्वम
/ पृथिवीत्वा
परि० २)
न्यायकोशः ।
यथा वा नित्यः शब्दो नित्यः शब्दः इति ( वात्स्या० ५/२/१४ ) ।
• अन्ये तुं शब्दपुनरुक्तं द्विविधम् तस्यैव शब्दस्य पुनरभिधानम् तस्यैव
शब्दस्य पर्यायेणाभिधानं च इत्याहुः ( गौ० वृ० ५/२/१५ ) ।
शब्दाध्याहारः – (अध्याहारः ) आकाशब्दानुसंधानम् ( नील० ४
पृ० ३१ ) । यथा पिधेहि इत्युक्ते द्वारम् इति द्वितीयान्तपदाध्याहारः ।
अत्राप्यथोध्याहार एव न तु पदाध्याहारः कर्तव्यः इति प्राभाकरा आहुः ।
• नैयायिकास्तन्न सहन्ते । घटमानय इति वाक्यादिव घटः कर्मत्वम आप
नम् कृतिः इति वाक्यादपि घटनिष्ठकर्मतानिरूपकानयनानुकूलकृतिमान्
• इति विशिष्टार्थविषयकशाब्दबोधोत्पत्त्यापत्तिवारणाय वृत्त्या पदविशेषज
न्याया एव पदार्थोपस्थितेः शाब्दबोधं प्रति हेतुत्वस्य कल्पनीयतया शब्दा-
शब्दानुशासनम्—व्याकरणम् । अनेन द्वि वैदिकाः शब्दाः शं नो
ध्याहार एवावश्यकः नार्थाध्याहारः ( त० दी० ४ पृ० ३१) इति ।
मिष्टय इत्यादयः तदुपकारिणो लौकिकाः शब्दा गौरश्वः पुरुषो हस्ती
- शकुनिरित्यादयश्चानुशिष्यन्ते व्युत्पाद्य संस्क्रियन्ते प्रकृतिप्रत्ययविभाग-
वत्तया बोध्यन्ते (सर्व० सं० पृ० २८८-२८९ पाणि ७) ।
शब्दार्थः - अर्थशब्दव्याख्यानावसरे अस्य प्रपञ्चः संपादितः (चि०),
S
( ग० शक्ति० पृ० ३ ) ।
360 200
शब्दोपजीवि - ( प्रमाणम् ) शब्दसहकृतेन येन प्रमितिर्जन्यते तत् (कु० /
५) । यथा स्मृतिपुराणादि । तत्तु वेदोपजीवि प्रमाणं भवति इति बोच्चम् //
शम्या – १ मुसलाकारकाष्ठम् ( जै० न्या० अ० ३ पा० १ अधि० ६)॥
२ रूक्षा इत्यर्थोपि (अ० ४ पा० १ अधि० १२ ) ।
-
शरीरम् - [क] चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयः शरीरम् (गौ० १/१/११ ) (त
• भा० प्रमेय० पृ० २५) । अत्र व्युत्पत्तिः शीर्यते इति ( शूईरन ) //
प्रतिक्षणं क्षीयमाणं देहं शरीरम् । शरीरत्वं तु न जातिः ।
दिना संकरात् ( वै० वि० ४।२।१ ) (मु०
शरीरत्वं च प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणवत्क्रियावदन्त्यावयत्रित्वम
/ पृथिवीत्वा
परि० २)