न्यायकोशः /916

८६२
 
न्यायकोशः ।
 
संयोगाद्वर्णोत्पत्तिः । अथ ध्वनिलक्षणोपि ( १ ) मेरीदण्डसंयोगाद्वेगा-
•
पेक्षार्याकाशसंयोगात्पद्यते । ( २ ) वेणुपर्वविभागापेक्षाद्वेण्वाकाश-

विभागाच्च । ( ३ ) शब्दाच शब्द निष्पत्तिः । शब्दात्संयोगविभागनिष्प-

नाद्वीचीसंतानवच्छब्दसंतानः इत्येवं संतानेन श्रोत्रप्रदेशमागतस्यान्य

शब्दस्य ग्रहणम् । श्रोत्रशब्दयोर्गमनागमनाभावात् (संयोगग-
•
मनाभावात् ) अप्राप्तस्य चानुपलब्धेः परिशेषात्संतानसिद्धिः (म
•
शस्त० गुणनि० पृ० ५५-५६ ) (वै० २/२/३१) । अत्र शा

ब्दिका आहुः । वर्णात्मकश्च शब्दो वस्तुत एकोपि तत्तद्वर्णसंस्कारः

प्रतिविम्बिततत्तद्रूपोनन्तपदरूपतामिवापत्र इति सर्वपदरूपः सर्वार्थाभि

धानशक्तिः । सा शक्तिर्योगिप्रत्यक्षगम्या नास्मज्ज्ञानगम्या । यत्रैवं

'व्यवहारादिना तज्ज्ञानं तस्यैवास्माकं बोधः इति मर्यादा ( उ०म०

आका० पृ० ४९) । अत्रेयं व्युत्पत्तिः । शब्दयतेनेनार्थ इत्यभिधीयते

ज्ञाप्यते इति ( वात्स्या० १।१।३) । अत्र वैयाकरणा आहुः । परा

पश्यन्ती मध्यमा वैखरी इति चत्वारि वाचः पदानि । एकैच नादात्मिका

वाङ्मूलाधारादुदिता सती परा इत्युच्यते । सैव हृदयाभिगा दिदी,

पश्यन्ती इत्युच्यते । सैव बुद्धिं गता विवक्षां प्राप्ता मध्यमा इत्युच्यते ।

अथ यदा सैव वक्रे स्थिता ताल्वोष्ठादिव्यापारेण बहिर्निर्गच्छति

वैखरी इत्युच्यते । अत्र श्रुतिः गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरी
•
बाचो मनुष्या वदन्ति ( ऋ० १/१६४/४५) इति । ध्वन्यात्म कवर्णा

मकौ द्विविधावपि प्रत्येकं त्रिविधौ संयोगजौ विभागजौ शब्दजौ चेति ।

तत्राद्यौ मेर्यामभिहन्यमानायां मेरीदण्डसंयोगान्यात्मकः । वायुक

ताल्वादिसंयोगाद्वर्णात्मकश्च । द्वितीयौ वंशे पाठ्यमाने दलद्वयविभागाद
 
तदा
 

द्वितीय शब्दादि चरमशब्दान्तौ ( वै० २/२/३१ ) । तत्र संयोगजे

चटचटात्मको ध्वन्यात्मकः ओष्ठद्वयविभागाद्वर्णात्मकश्च / तृतीयौ च

ध्वन्यात्मके भेर्याकाशसंयोगोसमवायिकारणम् । भेरीदण्डसंयोगो निमि-

ध्वन्यात्मके तु वंशदलद्वयाकाश विभागोसमवायिकारणम् / वंशदलयी-
तु
 
। विभागजे