न्यायकोशः /892
This page has not been fully proofread.
८३८
न्यायकोशः ।
द्यात्मकान् व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावान् यथायथमादाय पूर्वोक्तानां
सर्वेषां चतुर्दशलक्षणानां समन्वयः कर्तव्यः । अत्राधिकं तु गदाधर
र्यादौ चतुर्दशलक्षण्यां दृश्यम् । विस्तरभयान्नात्र दर्शितम् इति विरम्यते ।
अथ सिद्धान्तव्याप्तयः प्रदश्यन्ते । तत्र सिद्धान्तसिद्धान्वयव्याप्तिस्
८ (१) व्यापकस्य व्यायाधिकरण उपाध्यभाव विशिष्टः संबन्धः । इयं
• सिद्धान्तसिद्धा व्याप्तिश्च हेतुनिष्ठा साध्यनिरूपिता च अन्वयव्याप्तिः
• इत्युच्यते इति विज्ञेयम् ( न्या० बो० २ पृ० १४ ) । ( २ ) अव्यभि
• चरितसाध्यसामानाधिकरण्यम् । अस्ति चेदं पर्वतो वह्निमान् धूमवत्त्वात्
इत्यादिसद्धेतौ । यत्र यत्र धूमस्तत्र वह्निः इति नियमस्य सत्त्वात् ।
चेदं पर्वतो धूमवान् वह्निमत्त्वात् इत्याद्यसद्धेतौ । यत्र यत्र वह्निस्तत्र तत्र
धूमः इति नियमस्यासत्त्वात् । तप्तायः पिण्डे वह्निसत्त्वेपि धूमासत्वात्
नास्ति
: ( त०] कौ० २ पृ० ११ ) । ( ३ ) साधनत्वाभिमतसमानाधिकरणा-
दी० पृ०
न्योन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकसाध्यकत्वम् ( न्या०सि०
(५५) । यथा वह्निमान् धूमात् इदं वाच्यं ज्ञेयत्वादित्यादौ
व्याप्तिः । अस्य समन्वयः क्रियते । वह्निमान्धूमादित्यादौ साधनत्वाभिमतः
• धूमः । तस्य समानाधिकरणः तस्याधिकरणे पर्वते वर्तमानः अन्यो
न्याभावः । न हि वह्निमद्भेदो भवति किं तु घटादिमद्भेद एव ।
। प्रतियोगिताया अवच्छेदको घटादिरेव । अनवच्छेदकस्तु साध्यात्मको
" वह्निः । तत्कवं तत्सामानाधिकरण्यम् धूमेस्ति इति । इदं
सद्धेतौ
तत्य
इदं वाय
तत्र वर्त
ज्ञेयत्वात् इत्यादिकेवलान्वयिसद्धेतुस्थले तु ज्ञेयत्वाधिकरणं घटः / तत्र
मानोन्योन्याभावः । न हि वाच्यत्ववद्भेदः किं तु पटत्ववद्भेदः । तस्य प्रति
• तत्कवं ज्ञेयत्वेस्ति इति । ( ४ ) प्रतियोग्यसमानाधिकरणयत्समाना-
योगिताया अवच्छेदकं पटत्वम् । अनवच्छेदकं तु साध्यात्मकं वाच्यत्वद //
•धिकरणान्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नं यन्न भवति तेन
स
न
" तस्य सामानाधिकरण्यम् । अत्र भावत्वं च इदमिह नास्ति इदमिदं
भवति इति प्रतीतिनियामको भावाभावसाधारणः स्वरूपसंबन्धविशेषः /
अतः न अभावसाध्यकव्यभिचारिण्यतिप्रसङ्गः ( दीवि० २१०४१//
न्यायकोशः ।
द्यात्मकान् व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावान् यथायथमादाय पूर्वोक्तानां
सर्वेषां चतुर्दशलक्षणानां समन्वयः कर्तव्यः । अत्राधिकं तु गदाधर
र्यादौ चतुर्दशलक्षण्यां दृश्यम् । विस्तरभयान्नात्र दर्शितम् इति विरम्यते ।
अथ सिद्धान्तव्याप्तयः प्रदश्यन्ते । तत्र सिद्धान्तसिद्धान्वयव्याप्तिस्
८ (१) व्यापकस्य व्यायाधिकरण उपाध्यभाव विशिष्टः संबन्धः । इयं
• सिद्धान्तसिद्धा व्याप्तिश्च हेतुनिष्ठा साध्यनिरूपिता च अन्वयव्याप्तिः
• इत्युच्यते इति विज्ञेयम् ( न्या० बो० २ पृ० १४ ) । ( २ ) अव्यभि
• चरितसाध्यसामानाधिकरण्यम् । अस्ति चेदं पर्वतो वह्निमान् धूमवत्त्वात्
इत्यादिसद्धेतौ । यत्र यत्र धूमस्तत्र वह्निः इति नियमस्य सत्त्वात् ।
चेदं पर्वतो धूमवान् वह्निमत्त्वात् इत्याद्यसद्धेतौ । यत्र यत्र वह्निस्तत्र तत्र
धूमः इति नियमस्यासत्त्वात् । तप्तायः पिण्डे वह्निसत्त्वेपि धूमासत्वात्
नास्ति
: ( त०] कौ० २ पृ० ११ ) । ( ३ ) साधनत्वाभिमतसमानाधिकरणा-
दी० पृ०
न्योन्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकसाध्यकत्वम् ( न्या०सि०
(५५) । यथा वह्निमान् धूमात् इदं वाच्यं ज्ञेयत्वादित्यादौ
व्याप्तिः । अस्य समन्वयः क्रियते । वह्निमान्धूमादित्यादौ साधनत्वाभिमतः
• धूमः । तस्य समानाधिकरणः तस्याधिकरणे पर्वते वर्तमानः अन्यो
न्याभावः । न हि वह्निमद्भेदो भवति किं तु घटादिमद्भेद एव ।
। प्रतियोगिताया अवच्छेदको घटादिरेव । अनवच्छेदकस्तु साध्यात्मको
" वह्निः । तत्कवं तत्सामानाधिकरण्यम् धूमेस्ति इति । इदं
सद्धेतौ
तत्य
इदं वाय
तत्र वर्त
ज्ञेयत्वात् इत्यादिकेवलान्वयिसद्धेतुस्थले तु ज्ञेयत्वाधिकरणं घटः / तत्र
मानोन्योन्याभावः । न हि वाच्यत्ववद्भेदः किं तु पटत्ववद्भेदः । तस्य प्रति
• तत्कवं ज्ञेयत्वेस्ति इति । ( ४ ) प्रतियोग्यसमानाधिकरणयत्समाना-
योगिताया अवच्छेदकं पटत्वम् । अनवच्छेदकं तु साध्यात्मकं वाच्यत्वद //
•धिकरणान्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकावच्छिन्नं यन्न भवति तेन
स
न
" तस्य सामानाधिकरण्यम् । अत्र भावत्वं च इदमिह नास्ति इदमिदं
भवति इति प्रतीतिनियामको भावाभावसाधारणः स्वरूपसंबन्धविशेषः /
अतः न अभावसाध्यकव्यभिचारिण्यतिप्रसङ्गः ( दीवि० २१०४१//