न्यायकोशः /842
This page has not been fully proofread.
७८८
न्यायकोशः ।
संबन्धरूपः संनिकर्षविशेषः ( नील० १ पृ० १९ ) ( मू० म० १ ) ।
इयमभावप्रत्यक्षे हेतुर्भवति इति ध्येयम् । यथा घटाभाववद्भुतलम्
इति चाक्षुषप्रत्यक्षे हेतुभूतो भूतलांशे घटाभावस्य विशेषणतारूपः संनि
कर्षः । अत्र अभावस्य स्वोपरक्तबुद्धिजनकत्वं यत्स्वरूपम् तदेव विशेषण-
त्वम् इति ज्ञेयम् (त० मा० पृ० २० ) । सा च विशेषणता पुनः
• द्विविधा इन्द्रियाविशेषणता इन्द्रियसंनिकृष्टविशेषणता च । आद्यया शब्दा
भावो गृह्यते । अन्त्यया भूतलादौ घटाभावो गृह्यते ( न्या० म० १) । स्व.
रूपसंबन्धावच्छिन्नाधेयतारूपा वेयं विशेषणता ( नील० १पृ० १८) ।
यथा नैयायिकमते विशेषणतया समवायस्य प्रत्यक्षम् इत्यादौ विशेषणता ।
वैशेषिकमते तु समवायो न प्रत्यक्ष इत्यन्यत् । द्वितीया विशेषणता
यथा नीलो घट इत्यादौ नीलत्वे विशेषणता । इयं विशेषणता तु
त्वम् ( दि० ४ ) । यथा दण्डवान् पुरुषोस्तीत्यादौ दण्डस्य विशेषणता।
ताख्यो विषयताविशेषः । अथ वा तत्पदजन्यबोधविषयत्वेन शक्तिविषय-
अत्रेदमधिकं विज्ञेयम् । विशेषणतावच्छेदकं तु विशेषणे यद्विशेषणम् त
( मु० ) । यथा दण्डवान्पुरुष इत्यत्र दण्डत्वं विशेषणतावच्छेदकम् ३
व्यावर्तकम् प्रकारो वा विशेषणं भवति । तत्र प्रत्याय्यव्यावृत्त्यधिकरणता ।
अत्र व्युत्पत्तिः विशिष्यते भिद्यते अनेन ( ल्युट् ) इति विशेषणम् भेदकम् //
वच्छेदकं व्यावर्तकम् । समुदायार्थस्तु यव्यावृत्यधिकरणतावच्छेदकं तदेव /
W
प्रकार-
इति ।
८३२)/
तत्र विशेषणम् इति । व्यावृत्तिरन्योन्याभावः (मु० म० १ पृ०
दण्डी पुरुषः इति ज्ञानानन्तरं दण्डवत्यदण्डव्यावृत्तिरवगम्यते इति
(चि० १ पृ०८३४) इति । अथ वा विवक्षितान्वयप्रतियोगितावच्छेदकम् //
प्रत्याय्यव्यावृत्त्यधिकरणता पुरुषस्य दण्डेनावच्छिद्यते इति दण्डो विशे
षणम् । तदादुराचायो: सदसद्वा समानाधिकरणं व्यवच्छेदकं विशेषणम्
यथा दण्डिनमानयेत्यादौ दण्डो विशेषणम् । यदन्विततया ज्ञात एव
यस्यावश्यमन्वयः तदवच्छेदकम् । यद्ध्यावर्तकं विशेष्यान्वयिनान्दीयते
तत् । तात्पर्यविषयान्वयप्रतियोगी धर्मः । उद्देश्यान्वयप्रतियोगी धर्मों का
(चि० १ पृ० ८३४-८३८) । अत्रेदं बोध्यम् । विद्यमानं सा
विशेष्ये तात्पर्यविषयेतरान्वयधीः तद्व्यवच्छेदकम् ।
न्यायकोशः ।
संबन्धरूपः संनिकर्षविशेषः ( नील० १ पृ० १९ ) ( मू० म० १ ) ।
इयमभावप्रत्यक्षे हेतुर्भवति इति ध्येयम् । यथा घटाभाववद्भुतलम्
इति चाक्षुषप्रत्यक्षे हेतुभूतो भूतलांशे घटाभावस्य विशेषणतारूपः संनि
कर्षः । अत्र अभावस्य स्वोपरक्तबुद्धिजनकत्वं यत्स्वरूपम् तदेव विशेषण-
त्वम् इति ज्ञेयम् (त० मा० पृ० २० ) । सा च विशेषणता पुनः
• द्विविधा इन्द्रियाविशेषणता इन्द्रियसंनिकृष्टविशेषणता च । आद्यया शब्दा
भावो गृह्यते । अन्त्यया भूतलादौ घटाभावो गृह्यते ( न्या० म० १) । स्व.
रूपसंबन्धावच्छिन्नाधेयतारूपा वेयं विशेषणता ( नील० १पृ० १८) ।
यथा नैयायिकमते विशेषणतया समवायस्य प्रत्यक्षम् इत्यादौ विशेषणता ।
वैशेषिकमते तु समवायो न प्रत्यक्ष इत्यन्यत् । द्वितीया विशेषणता
यथा नीलो घट इत्यादौ नीलत्वे विशेषणता । इयं विशेषणता तु
त्वम् ( दि० ४ ) । यथा दण्डवान् पुरुषोस्तीत्यादौ दण्डस्य विशेषणता।
ताख्यो विषयताविशेषः । अथ वा तत्पदजन्यबोधविषयत्वेन शक्तिविषय-
अत्रेदमधिकं विज्ञेयम् । विशेषणतावच्छेदकं तु विशेषणे यद्विशेषणम् त
( मु० ) । यथा दण्डवान्पुरुष इत्यत्र दण्डत्वं विशेषणतावच्छेदकम् ३
व्यावर्तकम् प्रकारो वा विशेषणं भवति । तत्र प्रत्याय्यव्यावृत्त्यधिकरणता ।
अत्र व्युत्पत्तिः विशिष्यते भिद्यते अनेन ( ल्युट् ) इति विशेषणम् भेदकम् //
वच्छेदकं व्यावर्तकम् । समुदायार्थस्तु यव्यावृत्यधिकरणतावच्छेदकं तदेव /
W
प्रकार-
इति ।
८३२)/
तत्र विशेषणम् इति । व्यावृत्तिरन्योन्याभावः (मु० म० १ पृ०
दण्डी पुरुषः इति ज्ञानानन्तरं दण्डवत्यदण्डव्यावृत्तिरवगम्यते इति
(चि० १ पृ०८३४) इति । अथ वा विवक्षितान्वयप्रतियोगितावच्छेदकम् //
प्रत्याय्यव्यावृत्त्यधिकरणता पुरुषस्य दण्डेनावच्छिद्यते इति दण्डो विशे
षणम् । तदादुराचायो: सदसद्वा समानाधिकरणं व्यवच्छेदकं विशेषणम्
यथा दण्डिनमानयेत्यादौ दण्डो विशेषणम् । यदन्विततया ज्ञात एव
यस्यावश्यमन्वयः तदवच्छेदकम् । यद्ध्यावर्तकं विशेष्यान्वयिनान्दीयते
तत् । तात्पर्यविषयान्वयप्रतियोगी धर्मः । उद्देश्यान्वयप्रतियोगी धर्मों का
(चि० १ पृ० ८३४-८३८) । अत्रेदं बोध्यम् । विद्यमानं सा
विशेष्ये तात्पर्यविषयेतरान्वयधीः तद्व्यवच्छेदकम् ।