न्यायकोशः /840
This page has been fully proofread once and needs a second look.
न्यायकोश: ।
(त० व०) ।
नित्यसमवेतवृत्तिजन्यसमवेतावृत्तिपदार्थविभाजकोपाधिमत्त्वम्
एकमात्र समवेतत्वे सति सामान्यशून्यत्वं वा (प० मा० ) । स्वतो
व्यावृत्तत्वं वा (वाक्य० ) ( त० प्र० १) । स्वतो व्यावर्तकत्वं वा ।
अत्र व्यावर्तकत्वं नाम व्यावृत्तिजनकत्वम् । व्यावृत्तिश्चेतरभेदः तज्ज्ञानं
वा ( सि० च० १ पृ० ३ ) । स्वतो व्यावर्तकत्वं च स्वभिन्नलिङ्ग-
•
जन्यस्व विशेष्यकस्वसमानजातीयेतर भेदानुमित्य विषयत्वम् ( दि० १/१
पृ० ३७) । अथ वा स्वेन रूपेण भेदानुमापकत्वम् । यथा एकपरमाणौ
परमाण्वन्तर मेदसाधने विशेषस्य तत्तद्व्यक्तित्वेनैव हेतुत्वेन स्वतो व्यावर्तक
त्वम् । अत्र तु तत्तद्व्यक्तित्वं च तादात्म्यसंबन्धेन सैव व्यक्तिः ( राम० ) ।
नव्यनैयायिकाः भट्टकुमारिल : प्राभाकरा: मध्वमतानुयायिवेदान्तिन
•
एतादृश विशेषपदार्थ नाङ्गीचक्रुः । यथैव विशेषाणां स्ववृत्तिधर्मे विना
•
व्यावृत्तत्वं तथैव नित्यद्रव्याणामपि इति ( दि० १ पृ० ३७ ) (प्र०
प० पृ० ११ ) ( ता० २० श्लो० ५५) । २ विशेषकशब्दस्य अर्थ-
बदस्यार्थोनुसंधेयः । यथा पुरुषत्वव्याप्यकरा दिमान् इत्यादौ पुरुषत्वादे-
विशेषः करादिधर्मः । ३ प्रमेदशब्दवदस्यार्थोनुसंधेयः । ४ व्याप्यधर्मः
(वै० १।२।५ ) । यथा सत्तामपेक्ष्य द्रव्यत्वम् । द्रव्यत्वमपेक्ष्य
" पृथिवीत्वं विशेष: ( व्याप्यधर्मः ) । ५ तद्वृत्तिधर्मः । यथा पदार्थविशेष:
( मू० म० १ ) इत्यादौ । अत्र पदार्थविशेषः इत्यस्य पदार्थवृत्तिधर्मः
इत्यर्थो ज्ञेयः । स च पदार्थत्वव्याप्यः । ६ निश्चायकोसाधारणधर्मः ।
यथा विशेषादर्शनं कोटिद्वयस्मरणं च संशयमात्रहेतुः इत्यादौ स्थाणुत्व-
निश्चायकं वऋकोटरादिमत्त्वम् पुरुषत्वनिश्चायकं करादिमत्त्वं च विशेषः
( सि० च० पृ० ३४ ) । ७
व्यवस्थापका आहुः । अत्रेदं विज्ञेयम् । कुसूलस्थबीजादिभिर्नाङ्करो
( अतिशयः ) । यथा अङ्करजननयोग्यबीजादौ विशेषः इति केचित्तत्व-
त्पत्तिः । अतः कृष्टक्षेत्रादावुप्तबीजादौ सलिलपवनादियोगेन कश्चिद्विशेषो
वश्यमाधेयः इति ।
च
در ایران تا اب
7299