न्यायकोशः /797

७४३
 
न्यायकोशः ।
न्तयोर्धर्मविकल्पात् (गौ० ५/११४) इत्यादौ । ३ द्वैविध्यम् । यथा

विकल्पसमा जातिः इत्यादौ (गौ० वृ० ५ । १ । ४ ) । ४ विभिन्नः कल्पः ।

५ विविधः कल्पः । ६ पक्षान्तरबोधकः शब्दः । यथा व्रीहिभिर्वा यवैर्वा

यजेत इत्यादिः । विकल्पो द्विविधः व्यवस्थितः ऐच्छिकश्च । सोप्या-

काङ्क्षाविरहे युक्तः । तथा च भविष्ये स्मृतिशास्त्रे विकल्पस्तु आकाङ्का-

पूरणे सति इति । इच्छाविकल्पेष्टौ दोषा यथा प्रमाणत्वाप्रमाणत्वपरित्याग-

प्रकल्पने । प्रत्युज्जीवनहानिभ्यां प्रत्येकमष्टदोषता ॥ इति । व्रीहिभिर्यजेत

यवैर्यजेत इति श्रुतिः । तत्र व्रीहिप्रयोगे प्रतीतयवप्रामाण्यपरित्यागः

अप्रतीतयवाप्रामाण्यपरिकल्पनम् । प्रयोगान्तरे यव उपादीयमाने परित्यक्त-

यवप्रामाण्योज्जीवनम् स्वीकृतयवाप्रामाण्यहानिरिति चत्वारो दोषाः । एवं

श्रीहावपि चत्वारः इत्यष्टौ दोषा इच्छा विकल्पे । व्यवस्थितविकल्पस्तु

उपोष्य द्वे तिथी इति । अत्र अष्टदोषभिया नेच्छाविकल्पः । किंतु

व्यवस्थितविकल्प एव इति विज्ञेयम् (वाच० ) । ७ योगशास्त्रज्ञास्तु

चित्तवृत्तिविशेषः । यथा शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः ( पात ०

सू० पा० १ सू० ९) इत्यादौ इत्याहुः । ८ भ्रान्तिः । ९ पक्षतः

प्राप्तिश्च । १० कल्पनम् (मेदि० ) ( वाच० ) ।

विकल्पसमः– ( जातिः ) [ क ] साधनधर्मयुक्ते दृष्टान्ते धर्मान्तरविकल्पा-

त्साध्यधर्मविकल्पं प्रसजतो विकल्पसमः । यथा आत्मा सक्रियः क्रिया-

हेतुगुणवत्त्वाल्लोष्टवत् इत्यादौ । क्रियाहेतुगुणयुक्तं किंचिद्गुरु । यथा

लोष्टः । किंचिलघु । यथा वायुः । एवं क्रियाहेतुगुणयुक्तं किंचित्क्रिया-

वत्स्याद्यथा लोष्टः । किंचिदक्रियं यथा आत्मा । विशेषो वा वाच्य

इति ( बात्स्या० ५1१18 ) । क्रियाहेतुगुणश्चात्र क्रियाजनक-
●
वायुसंयोगादिरेव (नील० पृ० ४३ ) । विशेषो वाच्य इत्यस्या-

यमर्थः पूर्वविकल्पो भवति अयं तु न भवति इत्यत्र किं नियामकं स्यात्

(नील० पृ० ४३) इति । अत्र सूत्रभागः साध्यदृष्टान्तयोर्धर्मविकल्पा-
•
दुभयसाध्यत्वाच्च विकल्पसमः ( गौ० ५/१।४) इति । तदर्थस्तु पक्षे

दृष्टान्ते च यो धर्मस्तस्य विकल्पो विरुद्धः कल्पो व्यभिचारित्वम् ।
 
C