न्यायकोशः /788
This page has not been fully proofread.
७३४
न्यायकोशः ।
चाटपरिक्षेपः–
शालासमुदायरक्षणाय सर्वतो मार्गप्रतिरोधकं यत्परितः
क्षिप्यते तदुच्यते (भाष्यप्रदीपोद्योते १।१।७ ) ।
वात्स्यायनः -१ न्यायसूत्रभाष्यकारः पक्षिलाख्यो मुनिविशेषः । २ काम
शास्त्रप्रतिपादकसूत्रकर्ता। ३ वत्सगोत्रापत्यं युवा इति वैयाकरणा वदन्ति ।
वाद: - १ ( कथा ) [ क ] प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः
पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः ( गौ० १।२।१ ) । तदर्थ
तेन जल्पविशेषे नातिव्याप्तिः । निग्रहस्थानविशेषनियमार्थे सिद्धान्तेत्यादि
प्रमाणाभासत्व प्रकारकज्ञान विषयकरणकसाधनोपालम्भयोग्यान्यः इति ।
• विशेषणद्वयम् ( गौ० वृ० १ । २।१) । एकाधिकरणस्थौ विरुद्धौ धर्मों
पक्षप्रतिपक्षौ प्रत्यनीकभावादस्त्यात्मा नास्त्यात्मेति । नानाधिकरणौ
विरुद्धौ न पक्षप्रतिपक्षौ । यथा नित्य आत्मा अनित्या बुद्धिरिति । परि
प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः । प्रमाणैस्तर्केण च साधनमुपालम्भश्वास्मि
ग्रहोभ्युपगमव्यवस्था । सोयं पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । तस्य विशेषणं
क्रियत इति । साधनं स्थापना। उपालम्भः प्रतिषेधः (वात्स्या ० १/२/१//
• सूत्रतात्पर्य तार्किकरक्षायामुक्तम् तत्र प्रमाणतर्काभ्यां साधनाक्षेपसंयुता ।
वीतरागकथा वादस्तत्फलं तत्त्वनिर्णयः ॥ ( ता० र० लो० ७७)
इति । वादश्च अष्टनिग्रहाणामधिकरणम् । ते च न्यूनाधिकाप
• सिद्धान्ताः हेत्वाभासपञ्चकं चेत्यष्टौ निग्रहाः (त० मा० पृ० ४४ ) /
[ख] प्रमाणाभासत्वप्रकारकज्ञान विषयकरणकसाधनोपालम्भयोग्यान्यत्वे
• सति पक्षप्रतिपक्षसाधनोद्देश्यकोक्तिप्रत्युक्तिरूपवचनसंदर्भ : (गौ० वृ०
११२।१ ) । [ग] नानाप्रवक्तृकः प्रत्यधिकरणसाधनोन्यतराधिकरण
• निर्णयावसानो वाक्यसमूहः (वात्स्या० १/१/१ पृ० ८) । [६]त
निर्णयफल: कथाविशेष: ( सर्व० पृ० २३९ अक्ष० ) । यथा वाद
प्रवदतामहम् ( गीता० १०।३२) इत्यादौ । [ङ ] तत्त्वबुभुत्सोः व
( त० मा० पृ० ४४ ) । २ स्वाभिमतार्थकथनम् । अयं वादो द्विविध
सत्कार्यवादः असत्कार्यवादश्च । तत्र सत्कार्यवादोपि द्विविधः परिणा
वादः विवर्तवादश्च । तत्र परिणामवादः सांख्यानाम् रामानुजीयानां
न्यायकोशः ।
चाटपरिक्षेपः–
शालासमुदायरक्षणाय सर्वतो मार्गप्रतिरोधकं यत्परितः
क्षिप्यते तदुच्यते (भाष्यप्रदीपोद्योते १।१।७ ) ।
वात्स्यायनः -१ न्यायसूत्रभाष्यकारः पक्षिलाख्यो मुनिविशेषः । २ काम
शास्त्रप्रतिपादकसूत्रकर्ता। ३ वत्सगोत्रापत्यं युवा इति वैयाकरणा वदन्ति ।
वाद: - १ ( कथा ) [ क ] प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः
पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः ( गौ० १।२।१ ) । तदर्थ
तेन जल्पविशेषे नातिव्याप्तिः । निग्रहस्थानविशेषनियमार्थे सिद्धान्तेत्यादि
प्रमाणाभासत्व प्रकारकज्ञान विषयकरणकसाधनोपालम्भयोग्यान्यः इति ।
• विशेषणद्वयम् ( गौ० वृ० १ । २।१) । एकाधिकरणस्थौ विरुद्धौ धर्मों
पक्षप्रतिपक्षौ प्रत्यनीकभावादस्त्यात्मा नास्त्यात्मेति । नानाधिकरणौ
विरुद्धौ न पक्षप्रतिपक्षौ । यथा नित्य आत्मा अनित्या बुद्धिरिति । परि
प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः । प्रमाणैस्तर्केण च साधनमुपालम्भश्वास्मि
ग्रहोभ्युपगमव्यवस्था । सोयं पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः । तस्य विशेषणं
क्रियत इति । साधनं स्थापना। उपालम्भः प्रतिषेधः (वात्स्या ० १/२/१//
• सूत्रतात्पर्य तार्किकरक्षायामुक्तम् तत्र प्रमाणतर्काभ्यां साधनाक्षेपसंयुता ।
वीतरागकथा वादस्तत्फलं तत्त्वनिर्णयः ॥ ( ता० र० लो० ७७)
इति । वादश्च अष्टनिग्रहाणामधिकरणम् । ते च न्यूनाधिकाप
• सिद्धान्ताः हेत्वाभासपञ्चकं चेत्यष्टौ निग्रहाः (त० मा० पृ० ४४ ) /
[ख] प्रमाणाभासत्वप्रकारकज्ञान विषयकरणकसाधनोपालम्भयोग्यान्यत्वे
• सति पक्षप्रतिपक्षसाधनोद्देश्यकोक्तिप्रत्युक्तिरूपवचनसंदर्भ : (गौ० वृ०
११२।१ ) । [ग] नानाप्रवक्तृकः प्रत्यधिकरणसाधनोन्यतराधिकरण
• निर्णयावसानो वाक्यसमूहः (वात्स्या० १/१/१ पृ० ८) । [६]त
निर्णयफल: कथाविशेष: ( सर्व० पृ० २३९ अक्ष० ) । यथा वाद
प्रवदतामहम् ( गीता० १०।३२) इत्यादौ । [ङ ] तत्त्वबुभुत्सोः व
( त० मा० पृ० ४४ ) । २ स्वाभिमतार्थकथनम् । अयं वादो द्विविध
सत्कार्यवादः असत्कार्यवादश्च । तत्र सत्कार्यवादोपि द्विविधः परिणा
वादः विवर्तवादश्च । तत्र परिणामवादः सांख्यानाम् रामानुजीयानां