न्यायकोशः /724
This page has been fully proofread once and needs a second look.
न्यायकोशः ।
विभागाभाव इति । त्वगिन्द्रियशरीरयोः पृथग्गतिमत्त्वं नास्ति । युतेष्वाश्रयेषु
समवायो नास्तीति परस्परेण संयोगः सिद्धः ( प्रशस्त० गु० पृ० १९ ) ।
<युष्मद्
संबोध्यचेतनः । अधिकं तु त्वम्शब्दार्थे दृश्यम् ।
-
ग्रू
<युपः
शास्त्रीयच्छेदनतक्षणा दिक्रियाश्रयः ( जै० न्या० अ० ७ पा० ३
अधिo ० ११) ।
<योग:
X
।
१ संबन्धः । २ [ क ] समुदायशब्दस्य अवयवशक्तिः ( त०
दी० ४ ) (नील० ४ पृ० ३१ ) ( सि० च० ४ । ३१ ) । यथा
पाचकादिपदेषु योगः । अत्र च पाचकादिपदात् पचति इति व्युत्पत्त्या
पाककर्ता बुद्ध्यते इति बोध्यम् । अत्र योगबलं समाख्या इति मीमांसका
बदन्ति (वाच० ) । [ ख ] वैयाकरणास्तु शास्त्रकल्पितावयवार्थमात्र
बोधप्रयोजको योगः ( शक्तिः ) । यथा पाचकादौ इत्याहुः ( ल० म०
आकाङ्क्षादिवि० पृ० १२ ) । ३ [क ] चित्तवृत्तिनिरोधः इति योगिन
आहुः ( पात० पा० १ सू० २ ) । [ ख ] क्लेशकर्मविपाकाशय-
परिपन्थिचित्तवृत्तिनिरोधो योगः ( सर्व० सं० पृ० १३२ पात० ) ।
अत्रेदं बोध्यम् । विषयेष्वलंप्रत्ययवत उदासीनस्य बहिरिन्द्रियेभ्यो व्यावृत्तं
मनो यदा आत्ममात्रनिष्ठं भवति तदा तस्कर्मानुगुणप्रयत्नाभावात्कर्म मनसि
नोत्पद्यते स्थिरतरं मनो भवति स एव योगः (वै० उ० ५ । २ । १६ )।
अथ वा आत्मस्थे मनसि षडङ्गयोगेन इन्द्रियादिकं परित्यज्य मनो यदा
आत्ममात्रे तिष्ठति तदा मनःकर्मणोनुत्पादः तदा मनो निश्चलं भवति ।
तदवस्थायां शरीरावच्छेदेन दुःखं न जायते । स आत्मना बाह्यव्यावृत्त-
मनसः संयोगो योग उच्यते । षडङ्गानि स्कन्दपुराणे उक्तानि यथा
आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा । ध्यानं समाधिरेतानि योगाङ्गानि
भवन्ति षट् ॥ (वै० सू० ५/२/१६) (वै० वि० ) इति । यद्वा
इन्द्रियाणि विषयेभ्यः प्रत्याहृत्येन्द्रियेभ्यो मनः प्रत्याहृत्य साक्षात्कर्तव्ये
वस्तुनि मनःप्रणिधानं योगः ( नील० ) इति । स च योगो द्विविधः ।
राजयोगः हठयोगश्च । तत्र राजयोगः पतञ्जलिनोक्तः । हठयोगस्तु
।