न्यायकोशः /713
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
६५९
L
मोक्षः – १ निःश्रेयसम् । मिथ्यादर्शनादीनां बन्धहेतूनां निरोधेभिनव-
कर्माभावान्निर्जराहेतुसंनिधानेनार्जितस्य कर्मणो निरसनादात्यन्तिककर्म-
मोक्षणं मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० ८० आई० ) इत्यार्हताः । आत्मो-
च्छेदो मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० २४७ अक्ष० ) इति
स्वातन्त्र्यं मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० २४९ अक्षपा० )
अविद्यास्तमयो मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० ४०२ शां० )
*P
V
२ मोचनम् । यथा नीविमोक्षो हि मोक्षः ( सा० द०) इत्यादौ इत्या-
लंकारिका आहुः । ३ मरणम् ( हेम० ) ।
मोचनम् – १ [ क ] द्रवद्रव्यविभागानुकूलक्रिया । यथा जलं मुञ्चति
मेघ इत्यादौ । [ख] बहिःक्षरणावच्छिन्न व्यापारः (श० प्र० श्लो० ७३
टी० पृ० ९८ ) । शिष्टं तु दोहनशब्दव्याख्याने द्रष्टव्यम् । २ मुक्तिः
( त्यागः ) । यथा रोगात्पापाद्वा मुच्यते इत्यादौ ।
मोहः - १ मिथ्याप्रतिपत्तिलक्षणः दोषः ( बात्स्या० ४।१।३) । यथा
शरीरादावात्मभ्रमः ( त० दी० ) । तमोगुणप्रयोज्योन्तःकरणपरिणाम-
विशेषः इति सांख्या आहुः । तत्स्वरूपं तु उपेक्षाविषयत्वम् । उपेक्षा-
विषयत्वं नाम मोहः ( सर्व० सं० पृ० ३२६ सां० ) । संसारहेत्व-
विद्याप्रयोज्यान्तःकरणवृत्तिविशेषः इति मायावादिन आहुः । भ्रान्ति-
साधनमज्ञानम् इति मेदिनीकार आह । २ वेदान्तिनस्तु मूर्छा इत्याहुः ।
अत्राधिकं तु मूर्छनशब्दव्याख्याने द्रष्टव्यम् । ३ चित्तवैकल्यं मोहः
( मिता० अ० २ श्लो० २१४ ) । ४ दुःखम् ( शब्दर० ) ।
मौनम् – बाग्व्यापारराहित्यम् । यथा मौनं सर्वार्थसाधनम् इत्यादौ ।
अत्रोच्यते । उच्चारे मैथुने चैव प्रस्रावे दन्तधावने । स्नाने भोजनकाले
च षट्सु मौनं समाचरेत् ॥ इति ( स्मृतिः ) ।
केचित् ।
इत्यन्ये ।
इत्यपरे ।
——
•१ अपशब्दः । अत्र प्रमाणं श्रुतिः म्लेच्छो ह वा नाम यदपशब्दः
इति । २ नीचजातिः । यथा अशपत्तान्मुनिः क्रुद्धो ग्लेच्छा भवत दुर्जनाः
(भाग ० स्क० ९ अ० १६ श्लो० ३३) इत्यादौ किरातादिजातिः (अमरः) ।
तदुक्तम् गोमांसखादको यस्तु विरुद्धं बहु भाषते । सर्वाचारविहीनश्च म्लेच्छ
इत्यभिधीयते ॥ इति ( बौधायनः) (वाच०) । ३ पापरत: ( मेदिनी० ) ।
६५९
L
मोक्षः – १ निःश्रेयसम् । मिथ्यादर्शनादीनां बन्धहेतूनां निरोधेभिनव-
कर्माभावान्निर्जराहेतुसंनिधानेनार्जितस्य कर्मणो निरसनादात्यन्तिककर्म-
मोक्षणं मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० ८० आई० ) इत्यार्हताः । आत्मो-
च्छेदो मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० २४७ अक्ष० ) इति
स्वातन्त्र्यं मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० २४९ अक्षपा० )
अविद्यास्तमयो मोक्षः ( सर्व० सं० पृ० ४०२ शां० )
*P
V
२ मोचनम् । यथा नीविमोक्षो हि मोक्षः ( सा० द०) इत्यादौ इत्या-
लंकारिका आहुः । ३ मरणम् ( हेम० ) ।
मोचनम् – १ [ क ] द्रवद्रव्यविभागानुकूलक्रिया । यथा जलं मुञ्चति
मेघ इत्यादौ । [ख] बहिःक्षरणावच्छिन्न व्यापारः (श० प्र० श्लो० ७३
टी० पृ० ९८ ) । शिष्टं तु दोहनशब्दव्याख्याने द्रष्टव्यम् । २ मुक्तिः
( त्यागः ) । यथा रोगात्पापाद्वा मुच्यते इत्यादौ ।
मोहः - १ मिथ्याप्रतिपत्तिलक्षणः दोषः ( बात्स्या० ४।१।३) । यथा
शरीरादावात्मभ्रमः ( त० दी० ) । तमोगुणप्रयोज्योन्तःकरणपरिणाम-
विशेषः इति सांख्या आहुः । तत्स्वरूपं तु उपेक्षाविषयत्वम् । उपेक्षा-
विषयत्वं नाम मोहः ( सर्व० सं० पृ० ३२६ सां० ) । संसारहेत्व-
विद्याप्रयोज्यान्तःकरणवृत्तिविशेषः इति मायावादिन आहुः । भ्रान्ति-
साधनमज्ञानम् इति मेदिनीकार आह । २ वेदान्तिनस्तु मूर्छा इत्याहुः ।
अत्राधिकं तु मूर्छनशब्दव्याख्याने द्रष्टव्यम् । ३ चित्तवैकल्यं मोहः
( मिता० अ० २ श्लो० २१४ ) । ४ दुःखम् ( शब्दर० ) ।
मौनम् – बाग्व्यापारराहित्यम् । यथा मौनं सर्वार्थसाधनम् इत्यादौ ।
अत्रोच्यते । उच्चारे मैथुने चैव प्रस्रावे दन्तधावने । स्नाने भोजनकाले
च षट्सु मौनं समाचरेत् ॥ इति ( स्मृतिः ) ।
केचित् ।
इत्यन्ये ।
इत्यपरे ।
——
•१ अपशब्दः । अत्र प्रमाणं श्रुतिः म्लेच्छो ह वा नाम यदपशब्दः
इति । २ नीचजातिः । यथा अशपत्तान्मुनिः क्रुद्धो ग्लेच्छा भवत दुर्जनाः
(भाग ० स्क० ९ अ० १६ श्लो० ३३) इत्यादौ किरातादिजातिः (अमरः) ।
तदुक्तम् गोमांसखादको यस्तु विरुद्धं बहु भाषते । सर्वाचारविहीनश्च म्लेच्छ
इत्यभिधीयते ॥ इति ( बौधायनः) (वाच०) । ३ पापरत: ( मेदिनी० ) ।