न्यायकोशः /712
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
लोकयोर्मूर्तयोरेकदेशवृत्तिःवेपि न तादृशनियमभङ्गः । तयोरनिबिडत्वात्
इति ( त० प्र० १ ) । २ कठिनम् । ३ मूढम् इति काव्यज्ञा आहुः ।
मृर्तामृर्तगुणत्वम् –[ क ] कालवृत्तिवृत्तिगुणत्वव्याप्यजातिमत्त्वम् । तेन
* मूर्तमात्रवृत्तिसंख्यादौ नाव्याप्तिः ( दि० गु० पृ० १९२ ) । मूर्तामूर्त-
गुणाश्च संख्या परिमाणम् पृथक्त्वम् संयोगः विभागश्चेति ( भा०प०
गु० श्लो० ८९)। [ख । द्रव्यत्वसमव्यापकतावच्छेदकजातिमत्त्वम्
( दि० गु० पृ० १९२ ) ।
६५८
मृति: – १ व्यक्तिवदस्यार्थोनुसंधेयः । परे तु संस्थान विशेष : तद्वान् । थ
व्यक्तिर्गुणविशेषायो मूर्तिः (गौ० २।२।६६) इत्यादौ इत्याहुः । अन्ये तु
काव्यस्य मूर्तिः इति काव्यशास्त्रज्ञान्ति ( प्रा० ) । ३ प्रतिमा
अवच्छिन्न परिमाणस्याश्रयः इत्याहु: (गो० वृ० २/२/६६) । २ शब्दार्थों
• इति पौराणिकाः संगिरन्ते । ४ काठिन्यम् इति पदार्थविज्ञानिन आहुः ।
५ देहः इति काव्यज्ञजना जगुः ।
मूलप्रकृतिः - मूलं चासौ प्रकृतिश्च मूलप्रकृतिः । प्रधानपदेन वेदनीया
केवला प्रकृतिर्मूलप्रकृतिः । नासावन्यस्य कस्यचिद्विकृतिः । प्रकरोतीति
• प्रकृतिरिति व्युत्पत्त्या सत्त्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्थाया अभिधानात्
( सर्व० सं० पृ० ३११ सांख्य० ) ।
मृतः – ( पारदः ) आर्द्रत्वं च घनत्वं च तेजो गौरवचापलम् । यस्यैतानि न
दृश्यन्ते तं विद्यान्मृतसूतकंम् ॥ ( सर्व० सं० पृ० २०४ रसेश्व० ) ।
मृतान्तरः -- योर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि । कतद्वदतु
• साक्षित्वमित्यसाक्षी मृतान्तरः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० ६९) ।
मृदुत्वम्-१ अवयवसंयोगविशेषः ( त० दी० १५० ६ ) । २ स्पर्श-
विशेष: ( सि० च० ) । यथा शिरीषपङ्केः कुरुकामिनीनां शरीरवल्या
सह मार्दवेन ( भार० च० ) इत्यादौ । कोमलत्वम् इति कांव्यज्ञा
वदन्ति । २ चित्रानुराधामृगरेवती नक्षत्रवृत्तिधर्मः इति मौहूर्तिका आहुः ।
मैत्रम् - अनुराधा नक्षत्रम् (पु० चि० पृ० ३५४ ) ।
लोकयोर्मूर्तयोरेकदेशवृत्तिःवेपि न तादृशनियमभङ्गः । तयोरनिबिडत्वात्
इति ( त० प्र० १ ) । २ कठिनम् । ३ मूढम् इति काव्यज्ञा आहुः ।
मृर्तामृर्तगुणत्वम् –[ क ] कालवृत्तिवृत्तिगुणत्वव्याप्यजातिमत्त्वम् । तेन
* मूर्तमात्रवृत्तिसंख्यादौ नाव्याप्तिः ( दि० गु० पृ० १९२ ) । मूर्तामूर्त-
गुणाश्च संख्या परिमाणम् पृथक्त्वम् संयोगः विभागश्चेति ( भा०प०
गु० श्लो० ८९)। [ख । द्रव्यत्वसमव्यापकतावच्छेदकजातिमत्त्वम्
( दि० गु० पृ० १९२ ) ।
६५८
मृति: – १ व्यक्तिवदस्यार्थोनुसंधेयः । परे तु संस्थान विशेष : तद्वान् । थ
व्यक्तिर्गुणविशेषायो मूर्तिः (गौ० २।२।६६) इत्यादौ इत्याहुः । अन्ये तु
काव्यस्य मूर्तिः इति काव्यशास्त्रज्ञान्ति ( प्रा० ) । ३ प्रतिमा
अवच्छिन्न परिमाणस्याश्रयः इत्याहु: (गो० वृ० २/२/६६) । २ शब्दार्थों
• इति पौराणिकाः संगिरन्ते । ४ काठिन्यम् इति पदार्थविज्ञानिन आहुः ।
५ देहः इति काव्यज्ञजना जगुः ।
मूलप्रकृतिः - मूलं चासौ प्रकृतिश्च मूलप्रकृतिः । प्रधानपदेन वेदनीया
केवला प्रकृतिर्मूलप्रकृतिः । नासावन्यस्य कस्यचिद्विकृतिः । प्रकरोतीति
• प्रकृतिरिति व्युत्पत्त्या सत्त्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्थाया अभिधानात्
( सर्व० सं० पृ० ३११ सांख्य० ) ।
मृतः – ( पारदः ) आर्द्रत्वं च घनत्वं च तेजो गौरवचापलम् । यस्यैतानि न
दृश्यन्ते तं विद्यान्मृतसूतकंम् ॥ ( सर्व० सं० पृ० २०४ रसेश्व० ) ।
मृतान्तरः -- योर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि । कतद्वदतु
• साक्षित्वमित्यसाक्षी मृतान्तरः ॥ ( मिताक्षरा अ० २ श्लो० ६९) ।
मृदुत्वम्-१ अवयवसंयोगविशेषः ( त० दी० १५० ६ ) । २ स्पर्श-
विशेष: ( सि० च० ) । यथा शिरीषपङ्केः कुरुकामिनीनां शरीरवल्या
सह मार्दवेन ( भार० च० ) इत्यादौ । कोमलत्वम् इति कांव्यज्ञा
वदन्ति । २ चित्रानुराधामृगरेवती नक्षत्रवृत्तिधर्मः इति मौहूर्तिका आहुः ।
मैत्रम् - अनुराधा नक्षत्रम् (पु० चि० पृ० ३५४ ) ।