न्यायकोशः /644
This page has not been fully proofread.
५९०
न्यायकोशः ।
प्रादेशिकत्वम् – दैशिकाव्याप्यवृत्तित्वम् (मु० गु० ) ( दि० गु० पृ०
१९५ ) । यथा विभुविशेषगुणानाम् संयोगविभागयोश्च प्रादेशिकत्वम्
( भा० प० श्लो० १०० ) । विभुविशेषगुणाश्च शब्द बुद्धिः सुखम्
दुःखम् इच्छा द्वेषः प्रयत्नः धर्मः अधर्मः भावनाख्यसंस्कारश्च इति ।
प्रापणम्- नयनम् ( ग० व्यु० का० २ पृ० ४५ ) ।
प्राप्तिः - १ संबन्धः । यथा अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः
( भा०प० गु० श्लो० ११६ ) इत्यादौ । २ लाभः । स च स्वत्वाव-
च्छिन्नो व्यापारः । यथा धनं प्राप्नोतीत्यादौ धात्वर्थः ( श० प्र०
श्लो० ० ७२ टी० पृ० ९७) । ३ प्रापणम् । ४ संहतिः । ५ अणिमाद्यष्ट-
विधैश्वर्यान्तर्गतैश्वर्यविशेषः । तदुक्तम् अणिमा महिमा चैव गरिमा लघिमा
तथा । प्राप्तिः प्राकाम्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टभूतयः ॥ इति । ६ सुखान-
विशेषः इत्यालंकारिका आहुः । अत्रोच्यते संप्रधारणमर्थानां युक्तिः
प्राप्तिः सुखागमः ( सा० द० परि० ६ श्लो० ३४४ ) इति ।
७ जरासंधसुता । ८ कंसभायो ( भा० स० १३ ) ( हरिवंश० ९१) ।
९ कामभार्या इति पौराणिका आहुः (भा० आ० अ० ३६) (वाच० ) ।
प्राप्तिसमः - ( जातिः ) [क] प्राप्य साध्यमप्राप्य वा हेतोः प्रायोवि
● शिष्टत्वात् असाधकत्वाच्च प्राप्तिसमः ( गौ० ५१११७ ) । हेतुः प्राप्य वा
साध्यं साधयेदप्राप्य वा । न तावत्प्राप्य । प्राध्यामविशिष्टत्वादसाधकः ।
द्वयोर्विद्यमानयोः प्राप्तौ सत्यां किं कस्य साधकं साध्यं वा । प्राप्त्या प्रत्य
वस्थानं प्राप्तिसमः ( वात्स्या० ५१११७ ) । प्रतिकूलतर्क देशनाभासोयम्
( गौ० वृ० ५।१।७) । [ख ] प्राप्त्या अविशेषाद निष्टापादनेन प्रत्य-
•वस्थानम् ( गौ० वृ० ५ । १ ।७ ) । अत्र प्राप्तिश्च साध्यहेत्वोः सामाना--
धिकरण्यम् (नील० पृ० ४४) । यथा आत्मा सक्रियः क्रिया हेतुगुण-
•वत्त्वादित्यादौ क्रियाहेतुगुणवत्वेनैव किमिति क्रियावस्वं साध्यते । किमिति
(
'नील०
क्रियावत्त्वेन तादृशगुणवत्त्वं न साध्यते । उभयोरविशेषादिति
पृ० ४४ ) । ग ] प्राप्य साध्यं साधयति हेतुश्चेत्प्राप्तिकर्मणः । साध्यस्य
पूर्वसिद्धिः स्यादिति प्राप्तिसमोदयः ॥ ( ता० ० २ श्लो० १११ ) ।
१ अविशिष्टत्वादिति पदच्छेदः ।
न्यायकोशः ।
प्रादेशिकत्वम् – दैशिकाव्याप्यवृत्तित्वम् (मु० गु० ) ( दि० गु० पृ०
१९५ ) । यथा विभुविशेषगुणानाम् संयोगविभागयोश्च प्रादेशिकत्वम्
( भा० प० श्लो० १०० ) । विभुविशेषगुणाश्च शब्द बुद्धिः सुखम्
दुःखम् इच्छा द्वेषः प्रयत्नः धर्मः अधर्मः भावनाख्यसंस्कारश्च इति ।
प्रापणम्- नयनम् ( ग० व्यु० का० २ पृ० ४५ ) ।
प्राप्तिः - १ संबन्धः । यथा अप्राप्तयोस्तु या प्राप्तिः सैव संयोग ईरितः
( भा०प० गु० श्लो० ११६ ) इत्यादौ । २ लाभः । स च स्वत्वाव-
च्छिन्नो व्यापारः । यथा धनं प्राप्नोतीत्यादौ धात्वर्थः ( श० प्र०
श्लो० ० ७२ टी० पृ० ९७) । ३ प्रापणम् । ४ संहतिः । ५ अणिमाद्यष्ट-
विधैश्वर्यान्तर्गतैश्वर्यविशेषः । तदुक्तम् अणिमा महिमा चैव गरिमा लघिमा
तथा । प्राप्तिः प्राकाम्यमीशित्वं वशित्वं चाष्टभूतयः ॥ इति । ६ सुखान-
विशेषः इत्यालंकारिका आहुः । अत्रोच्यते संप्रधारणमर्थानां युक्तिः
प्राप्तिः सुखागमः ( सा० द० परि० ६ श्लो० ३४४ ) इति ।
७ जरासंधसुता । ८ कंसभायो ( भा० स० १३ ) ( हरिवंश० ९१) ।
९ कामभार्या इति पौराणिका आहुः (भा० आ० अ० ३६) (वाच० ) ।
प्राप्तिसमः - ( जातिः ) [क] प्राप्य साध्यमप्राप्य वा हेतोः प्रायोवि
● शिष्टत्वात् असाधकत्वाच्च प्राप्तिसमः ( गौ० ५१११७ ) । हेतुः प्राप्य वा
साध्यं साधयेदप्राप्य वा । न तावत्प्राप्य । प्राध्यामविशिष्टत्वादसाधकः ।
द्वयोर्विद्यमानयोः प्राप्तौ सत्यां किं कस्य साधकं साध्यं वा । प्राप्त्या प्रत्य
वस्थानं प्राप्तिसमः ( वात्स्या० ५१११७ ) । प्रतिकूलतर्क देशनाभासोयम्
( गौ० वृ० ५।१।७) । [ख ] प्राप्त्या अविशेषाद निष्टापादनेन प्रत्य-
•वस्थानम् ( गौ० वृ० ५ । १ ।७ ) । अत्र प्राप्तिश्च साध्यहेत्वोः सामाना--
धिकरण्यम् (नील० पृ० ४४) । यथा आत्मा सक्रियः क्रिया हेतुगुण-
•वत्त्वादित्यादौ क्रियाहेतुगुणवत्वेनैव किमिति क्रियावस्वं साध्यते । किमिति
(
'नील०
क्रियावत्त्वेन तादृशगुणवत्त्वं न साध्यते । उभयोरविशेषादिति
पृ० ४४ ) । ग ] प्राप्य साध्यं साधयति हेतुश्चेत्प्राप्तिकर्मणः । साध्यस्य
पूर्वसिद्धिः स्यादिति प्राप्तिसमोदयः ॥ ( ता० ० २ श्लो० १११ ) ।
१ अविशिष्टत्वादिति पदच्छेदः ।