न्यायकोशः /62
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
त्वासिद्धिः । विपक्षमात्राद्व्यावृत्त्यभावात्सोपाधिकत्वाच्च । यथा गोर्लक्षणस्य
पशुत्वस्य महिष्यादावतिव्याप्तिः । गोत्वे हि सास्त्रादिमत्त्वं प्रयोजकं न
पशुत्वम् । (त० भा० )
अतिसामान्यम् - यद् विवक्षितमर्थमाप्नोति चात्येति च तत् । यथा ब्राह्म-
णत्वं विद्याचरणसंपदं क्वचिदाप्नोति क्वचिदत्येति । (वात्स्या ० १ । २ । ५४ )
अतीतकालः – १ कालाव्ययापदिष्टवदस्यार्थोनुसंधेयः ( गौ० वृ० १ ।
४९ ) । २ भूतकालवदस्यार्थोऽनुसंधैयः ।
।
अंतीन्द्रियगुणत्वम् - [क ] लौकिकसाक्षात्कारविषयगुणत्वन्यूनवृत्तिसं-
स्कारत्वान्यधर्मसमवाय्यन्यगुणत्वम् । ( दि० गु० )
[ख] लौकिकप्रत्यक्षाविषयगुणत्वसाक्षाव्द्यौप्यजातिमत्त्वम् ( प० मा० )
( ल० व० ) । सा च जातिगुरुत्वत्वम् अदृष्टत्वमित्यादिः ।
अतीन्द्रियत्वम् – इन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षाविषयत्वम् । यथा कालस्याती-
न्द्रियत्वम् । ( स्व० )
अत्यन्त महती — श्रवणद्वादशीयोगे बुधवारो भवेद्यदि । अत्यन्त महती नाम
द्वादशी सा प्रकीर्तिता ॥ (पु० चि० पृ० २१५)
१ साधारणानैकान्तिकत्वमपि संभवति ।
२ इदं च व्यावर्तकत्वेन विवक्षितं चेत्सव्यभिचार एवान्तर्भवतीति बोध्यम् ।
यथा अयं विद्याचारसंपन्नो ब्राह्मणत्वादिति ।
३ अत्रातीतत्वं च - १ चरमकृतिध्वंसः ( न्या० म० ४ ) । २ [ क ] वर्तमानध्वंस:
( ग० व्यु० ल० ) । [ ख ] वर्तमानकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् ( वाक्य ० ) ।
यथा दुर्दिनमतीत मित्यादौ दुर्दिनस्यातीतत्वम् ।
४ अतीन्द्रियगुणाञ्च गुरुत्वम् अदृष्टं ( धर्माधम ) भावना स्थितिस्थापकञ्चेति
( भा०प० गु० )
५ अत्र साक्षाव्याप्यत्वं च संस्कारत्वान्या या गुणत्वव्याप्या जातिस्तदव्याप्यत्वे सति
गुणवृत्तित्वम् । (प० मा० )
त्वासिद्धिः । विपक्षमात्राद्व्यावृत्त्यभावात्सोपाधिकत्वाच्च । यथा गोर्लक्षणस्य
पशुत्वस्य महिष्यादावतिव्याप्तिः । गोत्वे हि सास्त्रादिमत्त्वं प्रयोजकं न
पशुत्वम् । (त० भा० )
अतिसामान्यम् - यद् विवक्षितमर्थमाप्नोति चात्येति च तत् । यथा ब्राह्म-
णत्वं विद्याचरणसंपदं क्वचिदाप्नोति क्वचिदत्येति । (वात्स्या ० १ । २ । ५४ )
अतीतकालः – १ कालाव्ययापदिष्टवदस्यार्थोनुसंधेयः ( गौ० वृ० १ ।
४९ ) । २ भूतकालवदस्यार्थोऽनुसंधैयः ।
।
अंतीन्द्रियगुणत्वम् - [क ] लौकिकसाक्षात्कारविषयगुणत्वन्यूनवृत्तिसं-
स्कारत्वान्यधर्मसमवाय्यन्यगुणत्वम् । ( दि० गु० )
[ख] लौकिकप्रत्यक्षाविषयगुणत्वसाक्षाव्द्यौप्यजातिमत्त्वम् ( प० मा० )
( ल० व० ) । सा च जातिगुरुत्वत्वम् अदृष्टत्वमित्यादिः ।
अतीन्द्रियत्वम् – इन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षाविषयत्वम् । यथा कालस्याती-
न्द्रियत्वम् । ( स्व० )
अत्यन्त महती — श्रवणद्वादशीयोगे बुधवारो भवेद्यदि । अत्यन्त महती नाम
द्वादशी सा प्रकीर्तिता ॥ (पु० चि० पृ० २१५)
१ साधारणानैकान्तिकत्वमपि संभवति ।
२ इदं च व्यावर्तकत्वेन विवक्षितं चेत्सव्यभिचार एवान्तर्भवतीति बोध्यम् ।
यथा अयं विद्याचारसंपन्नो ब्राह्मणत्वादिति ।
३ अत्रातीतत्वं च - १ चरमकृतिध्वंसः ( न्या० म० ४ ) । २ [ क ] वर्तमानध्वंस:
( ग० व्यु० ल० ) । [ ख ] वर्तमानकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगित्वम् ( वाक्य ० ) ।
यथा दुर्दिनमतीत मित्यादौ दुर्दिनस्यातीतत्वम् ।
४ अतीन्द्रियगुणाञ्च गुरुत्वम् अदृष्टं ( धर्माधम ) भावना स्थितिस्थापकञ्चेति
( भा०प० गु० )
५ अत्र साक्षाव्याप्यत्वं च संस्कारत्वान्या या गुणत्वव्याप्या जातिस्तदव्याप्यत्वे सति
गुणवृत्तित्वम् । (प० मा० )