न्यायकोशः /614

2023-02-26 03:11:56 by ambuda-bot

This page has not been fully proofread.

५६०

न्यायकोशः ।

TIME

कलौकिक प्रत्यक्षस्य स्वनिष्ठप्रामाण्य विषयकतया स्वजन्यस्वविषयकप्रत्यक्ष-
सामग्री खनिष्ठप्रामाण्यनिश्चायिका भवति इति मिश्रा आहुः । ज्ञानस्या-
तीन्द्रियतया प्रत्यक्षासंभवेन स्वजन्यज्ञाततालिङ्गकानुमितिसामग्री स्वनिष्ठ-
प्रामाण्यनिश्चायिका भवति इति भट्टा आहुः ( मू० म० १ प्रामा ०
पृ० १२६ )। तदप्रामाण्याग्राहकेत्यत्र पदप्रयोजनमित्थम् । नैयायिकमते
प्रमात्मनुमानेन इदं ज्ञानं प्रमा इत्याप्तवाक्येन च गृह्यते इति सिद्ध-
साधनम् । तद्वारणाय यावत् इति विशेषणम् । अनुमानं तु इदं ज्ञानं
प्रमा समर्थप्रवृत्तिजनकत्वात् इति । वस्तुतस्तु यावत् इति ग्रहस्य विशेष-
•णम् । तथा च ज्ञानग्राहकसामग्रीजन्ययावग्रहविषयत्वम् इति फलितम् ।
बाघख्य
इदं ज्ञानमप्रमा इति ज्ञानेन व्यवसायनिष्ठप्रामाण्याविषयीकरणात्

तु

दोषः । तद्वारणाय अप्रामाण्याग्राहिका इति विशेषणं दत्तम् । तथा च
·· तादृशज्ञानसामग्र्याः साध्यकोट्यनिविष्टत्वात् तथा प्रामाण्यस्याग्रहणेपि न
बाधः इति भावः । ज्ञाननिष्ठाप्रामाण्येत्यत्र ज्ञानं तु यादृशं प्रामाण्यं
• प्रकृतानुमिताबुद्देश्यं तादृशप्रामाण्याश्रयः इति विज्ञेयम् । तेन इदं ज्ञानम
• प्रमा इत्यनुव्यवसायनिष्ठप्रामाण्यग्राहकस्याप्रामाण्याग्राहकत्वाभावेपि न
स्वतस्त्वहानिः (त० दी० ) ( नील० प्रामा० पृ० ३५) / प्रामाण्ये
• स्वतस्त्वं नाम यावत्स्वाश्रयविषयकज्ञानग्राह्यत्वम् । प्रामाण्याश्रयविष-
यकज्ञानं च स्वप्रकाशं तदेव इति गुरव आहुः । ज्ञानग्राहकातिरिक्तान-
•पेक्षत्वम् यावत्स्वाश्रयानुमितिग्राह्यत्वम् । प्रामाण्याश्रयानुमितिर्ज्ञातता-
• लिङ्गका समर्थप्रवृत्तिलिङ्गकापि इति भट्टा आहुः । मिश्रमते स्वतस्त्वं च
प्रामाण्यग्रह प्रतिबन्ध काभावकालीन यावत्खाश्रयानुव्यवसायग्राह्यत्वम् ( त०

प्र० ख० ४ पृ० १३२ ) ( म० प्र० प्रामा० पृ०

० ) । प्रामाण्य-
"ग्रह प्रतिबन्ध काभावकालीनप्रामाण्याश्रयीभूतज्ञानग्राहक सामग्रीग्राह्यत्वं वा ।
"अथवा विज्ञानसामग्रीजन्यत्वे सति तदतिरिक्त हेत्वजन्यत्वम् । इदं स्वतस्वं
च मुरारिभट्टानां मते उत्पद्यते ( कु० १ ) ( सर्व० पृ० २८३ जैमि० )
(त० मा० ४ ) (सि० च० पृ० ३४ ) । उत्पत्तौ प्रामाण्यस्य स्वत-
स्त्वं नाम कार्यकारणादेव कार्येण सहोत्पत्तिः (अथर्वभाष्य० पृ० १२)

७०