न्यायकोशः /572
This page has not been fully proofread.
५१८
न्यायकोशः ।
तेन
चात्र हेतुपञ्चमी । गुणातिरिक्त हेतौ पञ्चम्यनुशासनविरहात् ( ग० व्यु०
का० ५ पृ० १०८) । अत्र गुणत्वं च स्वप्रयोज्याश्रयवृत्तित्वम् ।
बहिमान् घूमादित्यादौ घूमस्य गुणत्वप्राप्त्या विभाषा गुणेस्त्रियाम्
( पा० सू० २/३/२५ ) इत्यनेन धूमपदात्तृतीपञ्चम्यौ गच्छे
(ग० अवय० हेतु ० ) । अत्र समवाय असमवायि निमित्त एतत्रितय -
साधारणं कारणत्वम् । न तु समवायिकारणत्वमात्रं विज्ञेयम् ।
दण्डाइटो जायत इति प्रयोग इष्यते । अत एव यतो द्रव्यं गुणाः
इत्यादौ पञ्चमी ( ग० व्यु० का० ५ पृ० १०८) । यतः ईश्वरात् ।
अथ वा केवलं समवायिकारणम् (वै० वि० ) ( वै० उ० ८/२१५ ) ।
यथा पृथिवी गन्धज्ञाने (घ्राणे) प्रकृतिः (वै० सू० ८/२/५ ) इत्यादौ ।
अथवा वजनकनाशप्रतियोगि। यथा दुग्धं दनः प्रकृतिः ( राम० १
१० पृ० ६८) । यथा वा महापट: खण्डपटस्य प्रकृतिः
तेन
कर्म
पृथिवीं
(मु० १ पृथिवीं० ) । स्वजनकेत्यस्यार्थश्च स्वम् दधि । तस्य जनको
यो नाशः दुग्धनाशः तस्य प्रतियोगि दुग्धम् तत्वं दुग्धे इति । एवम्
खण्डपटस्य जनकीभूतो नाश: महापटनाशः तत्प्रतियोगित्वं महापटादी
इति द्रष्टव्यम् । ३ यावदाश्रयभाविधर्मः । यथा प्रकृत्या कृपणः स्वभा
वेन सरलः इत्यादौ । अत्र तृतींयार्थश्चाभेदस्तादात्म्यं वा ।
एवं च
स्वाश्रयाधिकरणयांवकालवृत्तिकार्पण्यवान् इत्याकारस्तत्र बोधः । अत्र
प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम् (वार्तिकम् ) इत्यनेन तृतीया विधीयते ( १०
प्र० श्लो० ९३ टी० पृ० १२४) । ४
यत्र
स्वभावः । ५
मीमांसकास्तु
समप्राङ्गोपदेशः सा प्रकृतिः । यथा दर्शपूर्णमासादिरूपप्रधानयागः
प्रकृतिः (इष्टयग्निहोत्रसोमाः प्रकृतयः ) ( लौं० मा० पृ० २३) इत्याहुः ।
अत्रेदं बोध्यम् । यत्र कर्तव्यं सर्वे प्रकर्षेण कर्मा
सा प्रकृतिः । यत्र विशेषरूपमेव कर्तव्यं श्रुत्योपदिश्यते इतरत्सर्वे
कर्मान्तरादतिदिश्यते सा विकृति: ( वाच ० ) । तत्रापि मूलप्रकृतिः
अवान्तरप्रकृतिः इति प्रकृतेर्हेविध्यादिकं तु विस्तरभयान्नोच्यते इति ।
१ अस्त्रियामिति पदच्छेदः । २ गन्धो ज्ञायते अनेन तत् । घ्राणेन्द्रियमित्यर्थः ।
न्यायकोशः ।
तेन
चात्र हेतुपञ्चमी । गुणातिरिक्त हेतौ पञ्चम्यनुशासनविरहात् ( ग० व्यु०
का० ५ पृ० १०८) । अत्र गुणत्वं च स्वप्रयोज्याश्रयवृत्तित्वम् ।
बहिमान् घूमादित्यादौ घूमस्य गुणत्वप्राप्त्या विभाषा गुणेस्त्रियाम्
( पा० सू० २/३/२५ ) इत्यनेन धूमपदात्तृतीपञ्चम्यौ गच्छे
(ग० अवय० हेतु ० ) । अत्र समवाय असमवायि निमित्त एतत्रितय -
साधारणं कारणत्वम् । न तु समवायिकारणत्वमात्रं विज्ञेयम् ।
दण्डाइटो जायत इति प्रयोग इष्यते । अत एव यतो द्रव्यं गुणाः
इत्यादौ पञ्चमी ( ग० व्यु० का० ५ पृ० १०८) । यतः ईश्वरात् ।
अथ वा केवलं समवायिकारणम् (वै० वि० ) ( वै० उ० ८/२१५ ) ।
यथा पृथिवी गन्धज्ञाने (घ्राणे) प्रकृतिः (वै० सू० ८/२/५ ) इत्यादौ ।
अथवा वजनकनाशप्रतियोगि। यथा दुग्धं दनः प्रकृतिः ( राम० १
१० पृ० ६८) । यथा वा महापट: खण्डपटस्य प्रकृतिः
तेन
कर्म
पृथिवीं
(मु० १ पृथिवीं० ) । स्वजनकेत्यस्यार्थश्च स्वम् दधि । तस्य जनको
यो नाशः दुग्धनाशः तस्य प्रतियोगि दुग्धम् तत्वं दुग्धे इति । एवम्
खण्डपटस्य जनकीभूतो नाश: महापटनाशः तत्प्रतियोगित्वं महापटादी
इति द्रष्टव्यम् । ३ यावदाश्रयभाविधर्मः । यथा प्रकृत्या कृपणः स्वभा
वेन सरलः इत्यादौ । अत्र तृतींयार्थश्चाभेदस्तादात्म्यं वा ।
एवं च
स्वाश्रयाधिकरणयांवकालवृत्तिकार्पण्यवान् इत्याकारस्तत्र बोधः । अत्र
प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्यानम् (वार्तिकम् ) इत्यनेन तृतीया विधीयते ( १०
प्र० श्लो० ९३ टी० पृ० १२४) । ४
यत्र
स्वभावः । ५
मीमांसकास्तु
समप्राङ्गोपदेशः सा प्रकृतिः । यथा दर्शपूर्णमासादिरूपप्रधानयागः
प्रकृतिः (इष्टयग्निहोत्रसोमाः प्रकृतयः ) ( लौं० मा० पृ० २३) इत्याहुः ।
अत्रेदं बोध्यम् । यत्र कर्तव्यं सर्वे प्रकर्षेण कर्मा
सा प्रकृतिः । यत्र विशेषरूपमेव कर्तव्यं श्रुत्योपदिश्यते इतरत्सर्वे
कर्मान्तरादतिदिश्यते सा विकृति: ( वाच ० ) । तत्रापि मूलप्रकृतिः
अवान्तरप्रकृतिः इति प्रकृतेर्हेविध्यादिकं तु विस्तरभयान्नोच्यते इति ।
१ अस्त्रियामिति पदच्छेदः । २ गन्धो ज्ञायते अनेन तत् । घ्राणेन्द्रियमित्यर्थः ।