न्यायकोशः /531
This page has been fully proofread once and needs a second look.
४७७
-
( अनुमानम् ) १ [ क ] न्यायप्रयोज्यानुमानम् (न्या०
बो० २ पृ० १५) (चि० २५० ७६ ) । यथा परसमवेतानु-
मितिकरणं लिङ्गपरामर्शः परार्थानुमानम् । अत्र परस्य मध्यस्थस्यार्थः
प्रयोजनं साध्यानुमितिरूपं मध्यस्थसंशयनिवृत्तिरूपं वा यस्मात् इति
•
व्युत्पत्तिर्दृष्टव्या ( नील० २ पृ० २१ ) । [ख] येन परं प्रतिपादयति
तत् परार्थानुमानम् इति ( न्या० वि० परि० २ पृ० २१ ) ।
[ग] पञ्चावयवेनैव वाक्येन संशयित विपर्यस्ताव्युत्पन्नानां परेषां
निश्चितार्थप्रतिपादनं परार्थानुमानं विज्ञेयम् । अथावयवाः पुनः प्रतिज्ञा -
पदेश निदर्शनानुसंधान प्रत्याम्नायाः इति ( प्रशस्त० २ पृ० २८ ) ।
२ पञ्चावयववाक्यम् ( नील० २ पृ० २२ ) । तथा चोक्तम् ।
परार्थानुमानं शब्दात्मकम् । स्वार्थानुमानं तु ज्ञानात्मकम् ( न्याय बिन्दु
टी० प० २ पृ० २१ ) । अयं भावः । तस्य शब्दात्मकत्वेपि अनु-
विज्ञेयम् । परार्थानुमानप्रयोजके पञ्चावयववाक्ये परार्थानुमानशब्दस्यौप-
मानविषयत्वेन अविनाभावोपनायकत्वेन वानुमानत्वम् गौणम् इति
चारिक प्रयोगः इति ( नील० २ पृ० २२) । अनेन प्रतिपादिता-
लिङ्गापरोप्यग्निं वह्निमान् धूमादित्यादौ प्रतिपद्यते ( त० सं० ) । यथा
यत्तु कश्चित्स्वयं धूमादग्निमनुमाय परप्रतिपत्त्यर्थं पञ्चावयवोपेतमनुमान-
वाक्यं प्रयु तत् परार्थानुमानम् ( त० भा० २ प्रमाण० पृ० ११ )
( त० सं० ) इत्यादौ पर्वतोग्निमान् धूमवत्त्वात् यो यो धूमवान्
•
सोग्निमान्यथा महानसः तथा चायम् तस्मात्तथा इति पञ्चावयववाक्यं
( प्रतिज्ञादिसमुदाय:) परार्थानुमानम् (त० सं० ) ( नील० २ पृ० २२) ।
अत्र परस्य प्रतिवादिनोर्थो निवृत्तिर्यस्मात् इति व्युत्पत्तिर्दृष्टव्येति केचित् ।
<रावरणम्
शूर्पेण तण्डुलानां कणेभ्यो विवेचनम् ( जै० न्या० अ० ५
•
O
पा० २ अधि० ७ ) ।
<रि
( अव्ययम्) १ समन्ततो भावः । यथा परिभ्रमति इति । २ व्याप्तिः ।
यथा परिणतः इति । ३ दोषकथनम् । यथा परिवादः इति । ४ भूषणम्।
यथा परिष्करोति इति । ५ आश्लेषः । यथा परिष्वजते इति ।
2