न्यायकोशः /491
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
४३७
कैक्यं संगतिः । यत्रैकेन कारणेन कार्यद्वयं तदधिकसंख्याकं वा कार्य-
मुत्पाद्यते तत्रेयं संगतिया । इदं तु निर्वाहकत्वमित्यप्युच्यते ( भवा० ) ।
निर्विकल्पकम् – ( प्रत्यक्षम् ) [ क ] नामजात्यादियोजनारहितम् वैशि-
थानवगाह निष्प्रकारकं प्रत्यक्षम् ( चि० १ ) ( ता० र० ) ।
वैशिट्यानवगाहीत्यस्य वैशिष्ट्यनिष्ठसांसर्गिक विषयताशून्यमित्यर्थः (०
प्र० १ ) ( म० प्र० १ पृ० ९ ) । निष्प्रकारकमित्यस्यार्थश्च प्रकार
• ताशून्यज्ञानम् ( न्या० बो० ) । [ख ] विशेषण विशेष्यसंबन्धानवगाि
ज्ञानम् (त० दी० ) ( मु० ) ( त० कौ० १ पृ० ८ ) ( प्र० प्र० ) ।
तथा च ज्ञानत्वघटितं विशेष्यताशून्यत्वम् विशेषणताशून्यत्वम् संसर्गता-
• शून्यत्वं च लक्षणत्रयं पर्यवसितम् इति भावः ( नील० १पृ० १७)
( वाक्य ० १ पृ० १२ ) । तच्च वस्तुस्वरूपमात्रग्रहणम् । यदाहुः
सांख्यवृद्धाः संमुग्धं वस्तुमात्रं तु प्राग्गृह्णात्यविकल्पितम् । तत्सामान्य-
विशेषाभ्यां कल्पयन्ति मनीषिणः ॥ इति ( सांख्य० कौ० श्लो० २७
टी० पृ० ३६) । यथा किंचिदिदम् इति ज्ञानम् ( त० सं० ) ।
यथा वा दूरात् किंचिदस्ति इति प्रत्यक्षम् ( प्र० प्र० ) । घटघटत्वे
इत्याकारकं वा प्रत्यक्षम् ( त० कौ० १ पृ० ८ ) । तच ज्ञानमतीन्द्रि-
यम् अनित्यम् निराकारं चेति ज्ञेयम् ( भा०प० श्लो० ५९ ) ( न्या०
म० ) । अत्र बौद्धैः वैभाषिकैः अमियते निर्विकल्पकज्ञानमेव प्रमाणम् ।
कल्पनापोढत्वात् । तद्भिन्नं सर्व मप्रमाणम् । कल्पनाज्ञानत्वात् इति
६० पृ० ४४ बौद्ध० ) । [ग] अलौकिक आलोचनात्मको
ज्ञानविशेषः इति केचित् । तदुक्तं सांख्यवृद्धैः अस्ति ह्यालोचनज्ञानं
प्रथमं निर्विकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं मुग्धवस्तुजम् ॥ ततः
परं पुनर्वस्तु धर्मेत्यादिभिर्यया । बुद्ध्यावसीयते सा हि प्रत्यक्ष
चादिनस्तु ज्ञातृज्ञेयादिविभागशून्यं ब्रह्मैकात्मविषयमखण्डाकारकं विशेष्य
[ ॥ इति ( सांख्य० कौ० श्लो० २७ पृ० ३६ ) । [घ ] माया-
विशेषणसंबन्धरहितं ज्ञानम् इत्याहुः ( वाच० ) । मध्वमतानुयायि
वेदान्तिनस्तु निर्विकल्पकं ज्ञानं नाङ्गीकुर्वन्ति ( प्र० प० पृ० ११) ।
( सर्व ०
संमता
४३७
कैक्यं संगतिः । यत्रैकेन कारणेन कार्यद्वयं तदधिकसंख्याकं वा कार्य-
मुत्पाद्यते तत्रेयं संगतिया । इदं तु निर्वाहकत्वमित्यप्युच्यते ( भवा० ) ।
निर्विकल्पकम् – ( प्रत्यक्षम् ) [ क ] नामजात्यादियोजनारहितम् वैशि-
थानवगाह निष्प्रकारकं प्रत्यक्षम् ( चि० १ ) ( ता० र० ) ।
वैशिट्यानवगाहीत्यस्य वैशिष्ट्यनिष्ठसांसर्गिक विषयताशून्यमित्यर्थः (०
प्र० १ ) ( म० प्र० १ पृ० ९ ) । निष्प्रकारकमित्यस्यार्थश्च प्रकार
• ताशून्यज्ञानम् ( न्या० बो० ) । [ख ] विशेषण विशेष्यसंबन्धानवगाि
ज्ञानम् (त० दी० ) ( मु० ) ( त० कौ० १ पृ० ८ ) ( प्र० प्र० ) ।
तथा च ज्ञानत्वघटितं विशेष्यताशून्यत्वम् विशेषणताशून्यत्वम् संसर्गता-
• शून्यत्वं च लक्षणत्रयं पर्यवसितम् इति भावः ( नील० १पृ० १७)
( वाक्य ० १ पृ० १२ ) । तच्च वस्तुस्वरूपमात्रग्रहणम् । यदाहुः
सांख्यवृद्धाः संमुग्धं वस्तुमात्रं तु प्राग्गृह्णात्यविकल्पितम् । तत्सामान्य-
विशेषाभ्यां कल्पयन्ति मनीषिणः ॥ इति ( सांख्य० कौ० श्लो० २७
टी० पृ० ३६) । यथा किंचिदिदम् इति ज्ञानम् ( त० सं० ) ।
यथा वा दूरात् किंचिदस्ति इति प्रत्यक्षम् ( प्र० प्र० ) । घटघटत्वे
इत्याकारकं वा प्रत्यक्षम् ( त० कौ० १ पृ० ८ ) । तच ज्ञानमतीन्द्रि-
यम् अनित्यम् निराकारं चेति ज्ञेयम् ( भा०प० श्लो० ५९ ) ( न्या०
म० ) । अत्र बौद्धैः वैभाषिकैः अमियते निर्विकल्पकज्ञानमेव प्रमाणम् ।
कल्पनापोढत्वात् । तद्भिन्नं सर्व मप्रमाणम् । कल्पनाज्ञानत्वात् इति
६० पृ० ४४ बौद्ध० ) । [ग] अलौकिक आलोचनात्मको
ज्ञानविशेषः इति केचित् । तदुक्तं सांख्यवृद्धैः अस्ति ह्यालोचनज्ञानं
प्रथमं निर्विकल्पकम् । बालमूकादिविज्ञानसदृशं मुग्धवस्तुजम् ॥ ततः
परं पुनर्वस्तु धर्मेत्यादिभिर्यया । बुद्ध्यावसीयते सा हि प्रत्यक्ष
चादिनस्तु ज्ञातृज्ञेयादिविभागशून्यं ब्रह्मैकात्मविषयमखण्डाकारकं विशेष्य
[ ॥ इति ( सांख्य० कौ० श्लो० २७ पृ० ३६ ) । [घ ] माया-
विशेषणसंबन्धरहितं ज्ञानम् इत्याहुः ( वाच० ) । मध्वमतानुयायि
वेदान्तिनस्तु निर्विकल्पकं ज्ञानं नाङ्गीकुर्वन्ति ( प्र० प० पृ० ११) ।
( सर्व ०
संमता