न्यायकोशः /476
This page has not been fully proofread.
४२२
न्यायकोशः ।
सार्थका
भिन्नः स तादृशार्थे भेदेनान्वयबोधं प्रति योग्ये निपातः । निपतत्यपू
वचेषु इति निपातः (निरुक्ते ) । कर्तरि ज्वलादि० णः (पाणि० ०
( वाच० ) । यथा चादयो निपाताः स्वार्थे समुच्चयादौ नामाद्यर्थस्या
३।१।१४० ) । नानाविधार्थेषु वृत्त्या स्वार्थबोधकतया पतनशील इस
• देनान्वयबोधं प्रत्ययोग्याः । अत्र विप्रतिपत्तिः चादयो निपाता: स
वाचकत्वात् । प्रादय उपसर्गो एव द्योतकाः इति नैयायिका आहुः ।
प्रादय उपसर्गो इव चादयो निपाता अपि द्योतका एव इति शाब्दिका
मेनिरे ( वै० सा० निपा० पृ० ३३८ ) । अत्र केचिच्छान्दिका
नागोजीभट्टादयः उपसर्गातिरिक्तनिपातानां द्योतकत्ववाचकत्वोभय स्वीकार
इति अव्ययं विभक्तिसमीप (पा० सू० २/१।६) इति सूत्रस्थभाष्ये स
इत्याहुः ( वाच० ) । स चायं निपातः च तु नञ् पुनः इव एवम
स्म इत्यादिभेदाद्बहुविधः ( श० प्र० श्लो० १० टी० पृ० १२) /
निपातत्वं च असत्त्वार्थकत्वे सति चादिगणपठितत्वम् इति शाब्दि
आहुः । नैयायिकास्तु शक्तिसंबन्धेन निपातपदवत्त्वम् इत्याहुः ।
सा० निपा० पृ० ३३५ ) ।
निपातनम् – ( शब्द: ) [ क ] अन्यथा प्राप्तस्यान्यथोच्चारणं निपात
[ख शास्त्रान्तराप्राप्तकार्यघटितोच्चारणवत् शब्दस्वरूपम् ॥
वर्णागमादिना अन्यथोत्पद्यमानः सूत्रानिष्पाद्यः शब्दविशेषो निपाता
यथा हंस सिंह इत्यादिशब्दः । तदुक्तम् भवेद्वर्णागमाद्धंसः सिंहो
[म
विपर्ययात् । गूढोत्मा वर्णविकृतेर्वर्णनाशात्पृषोदरम् ॥ इति (सि० कौ० )
विकारनाशौ । धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुद
वर्णागमादिप्रकारश्च स्मर्यते । वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरीव
इति ( सारस्वत० ) । अत्रार्थे व्युत्पत्तिः निपतति स्वावयववर्णविनार
दिनान्यथा निष्पद्यते इति निपातः (कर्तरि ज्वलादि० णः) (वाचन
निबन्ध: - १ एकग्रन्थोपनिबन्धनम् । यथा प्रमाण प्रमेययोन्यथ
निबन्धनम् ( गौ० वृ० ३।२।४२ ) । २ कालविशेषे देयत्वेन प्रति
वस्तु । यथा दद्याद्भूमिं निबन्धं वा कृत्वा लेख्यं च लेखयेत् इत्या
-
—
न्यायकोशः ।
सार्थका
भिन्नः स तादृशार्थे भेदेनान्वयबोधं प्रति योग्ये निपातः । निपतत्यपू
वचेषु इति निपातः (निरुक्ते ) । कर्तरि ज्वलादि० णः (पाणि० ०
( वाच० ) । यथा चादयो निपाताः स्वार्थे समुच्चयादौ नामाद्यर्थस्या
३।१।१४० ) । नानाविधार्थेषु वृत्त्या स्वार्थबोधकतया पतनशील इस
• देनान्वयबोधं प्रत्ययोग्याः । अत्र विप्रतिपत्तिः चादयो निपाता: स
वाचकत्वात् । प्रादय उपसर्गो एव द्योतकाः इति नैयायिका आहुः ।
प्रादय उपसर्गो इव चादयो निपाता अपि द्योतका एव इति शाब्दिका
मेनिरे ( वै० सा० निपा० पृ० ३३८ ) । अत्र केचिच्छान्दिका
नागोजीभट्टादयः उपसर्गातिरिक्तनिपातानां द्योतकत्ववाचकत्वोभय स्वीकार
इति अव्ययं विभक्तिसमीप (पा० सू० २/१।६) इति सूत्रस्थभाष्ये स
इत्याहुः ( वाच० ) । स चायं निपातः च तु नञ् पुनः इव एवम
स्म इत्यादिभेदाद्बहुविधः ( श० प्र० श्लो० १० टी० पृ० १२) /
निपातत्वं च असत्त्वार्थकत्वे सति चादिगणपठितत्वम् इति शाब्दि
आहुः । नैयायिकास्तु शक्तिसंबन्धेन निपातपदवत्त्वम् इत्याहुः ।
सा० निपा० पृ० ३३५ ) ।
निपातनम् – ( शब्द: ) [ क ] अन्यथा प्राप्तस्यान्यथोच्चारणं निपात
[ख शास्त्रान्तराप्राप्तकार्यघटितोच्चारणवत् शब्दस्वरूपम् ॥
वर्णागमादिना अन्यथोत्पद्यमानः सूत्रानिष्पाद्यः शब्दविशेषो निपाता
यथा हंस सिंह इत्यादिशब्दः । तदुक्तम् भवेद्वर्णागमाद्धंसः सिंहो
[म
विपर्ययात् । गूढोत्मा वर्णविकृतेर्वर्णनाशात्पृषोदरम् ॥ इति (सि० कौ० )
विकारनाशौ । धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुद
वर्णागमादिप्रकारश्च स्मर्यते । वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरीव
इति ( सारस्वत० ) । अत्रार्थे व्युत्पत्तिः निपतति स्वावयववर्णविनार
दिनान्यथा निष्पद्यते इति निपातः (कर्तरि ज्वलादि० णः) (वाचन
निबन्ध: - १ एकग्रन्थोपनिबन्धनम् । यथा प्रमाण प्रमेययोन्यथ
निबन्धनम् ( गौ० वृ० ३।२।४२ ) । २ कालविशेषे देयत्वेन प्रति
वस्तु । यथा दद्याद्भूमिं निबन्धं वा कृत्वा लेख्यं च लेखयेत् इत्या
-
—