न्यायकोशः /466
This page has not been fully proofread.
४१२
न्यायकोशः ।
ज्ञानमस्ति निःश्रेयसाधिगमश्च । तथा हि ( १ ) त्रय्यां तावत् तत्त्वज्ञानम्
अग्निहोत्रादिसाधनानां याथार्थ्येन परिज्ञानम् । निःश्रेयसाधिप
स्वर्गप्राप्तिः । (२ ) वार्तायां तु भूम्यादिपरिज्ञानं तत्त्वज्ञानम् / कृष्याद्य-
धिगमश्च निःश्रेयसम् । ( ३ ) दण्डनीत्याम् सामदानदण्डभेदानां यथा-
कालं यथादेशं यथाशक्ति विनियोगस्तत्त्वज्ञानम् / निःश्रेयसं पृथिवीजय
इति । (४) इह तु अध्यात्मविद्यायाम् ( आन्वीक्षिक्याम्) आलज्ञान
तत्त्वज्ञानम् । निःश्रेयसाधिगमोपवर्गप्राप्तिः इति ( न्या० वा० १
तञ/
पृ० २३ ) । निःश्रेयसं तावद्विविधम् । परम् अपरं च ।
भ्यासापहृत मिथ्याज्ञानस्य प्रारब्धं कर्मोपभुखानस्य । परं निःश्रेयर्स
जीवन्मुक्तिलक्षणं तत्त्वज्ञानानन्तरमेव । तदप्यवधारितात्मतत्त्वस्य नैरन्त
क्रमेण भवति (गौ० वृ० १।१ । १ ) । उभयविधनिःश्रेयससा-
धारणलक्षणं तु सवासन मिथ्याज्ञानध्वंसत्वम् । तत्त्वसाक्षात्कारप्रागमा
वविरहत्वं वा । अथवा योगजधर्मप्रागभावविरहत्वम् ( न्या० ।
दी० पृ० २९) । जीवन्मुक्तौ चोक्तम् जीवन्नेव हि विद्वान संहर्षाया
साभ्यां विमुच्यते इति ( न्या० वा० १ पृ० २४ ) । परनि
• सप्राप्तौ क्रमस्तावत् तत्त्वज्ञानेन मिथ्याज्ञाननाशः । मिथ्याज्ञाननाशे दा
सि०
नाशः । दोषनाशे प्रवृत्तिनाशः । प्रवृत्तिनाशे जन्मनाशः ।
जम :
• नाश: इति ( गौ० वृ० ११ १/२ ) । वार्तिककारास्त निःश्रेयस
पुनर्दृष्टादृष्टभेदात् द्वेधा भवति । तत्र प्रमाणादिपदार्थतत्त्वज्ञानानिःश्रेय
दृष्टम् । नहि कश्चित्पदार्थो ज्ञायमानो हानोपादानोपेक्षाबुद्धिनिमित्तं
भवतीति । एवं च कृत्वा सर्वे पदार्था ज्ञेयतया अपेक्ष्यन्त इति /
निःश्रेयसमदृष्टम् आत्मादेस्तत्त्वज्ञानाद्भवति । दृष्टम् प्रमाणादिपरिया
• नात् अदृष्टं पुनरात्मादेः प्रमेयस्य परिज्ञानादिति इत्याहुः
वा० १ पृ० १२ ) । इदानीं मतभेदेन निःश्रेयसभेदा
• स्वातत्र्यं मृत्युर्वा मोक्षः इति चार्वाका आहुः । आत्मोच्छेदो
इति माध्यमिकाः । धर्मिनिवृत्तौ निर्मलज्ञानोदयो महोदयः इति ।
वादिनः । आवरणमुक्तिर्मुक्ति: इत्यार्हताः । ब्रह्मांशिकजीवस्याि
प्रभवमिथ्याज्ञाननिवृत्तौ स्वस्वरूपाधिगमः इति मायावादिनः
परंत
( न्या
उच्यते
मोक्ष
विज्ञान
भदौति
न्यायकोशः ।
ज्ञानमस्ति निःश्रेयसाधिगमश्च । तथा हि ( १ ) त्रय्यां तावत् तत्त्वज्ञानम्
अग्निहोत्रादिसाधनानां याथार्थ्येन परिज्ञानम् । निःश्रेयसाधिप
स्वर्गप्राप्तिः । (२ ) वार्तायां तु भूम्यादिपरिज्ञानं तत्त्वज्ञानम् / कृष्याद्य-
धिगमश्च निःश्रेयसम् । ( ३ ) दण्डनीत्याम् सामदानदण्डभेदानां यथा-
कालं यथादेशं यथाशक्ति विनियोगस्तत्त्वज्ञानम् / निःश्रेयसं पृथिवीजय
इति । (४) इह तु अध्यात्मविद्यायाम् ( आन्वीक्षिक्याम्) आलज्ञान
तत्त्वज्ञानम् । निःश्रेयसाधिगमोपवर्गप्राप्तिः इति ( न्या० वा० १
तञ/
पृ० २३ ) । निःश्रेयसं तावद्विविधम् । परम् अपरं च ।
भ्यासापहृत मिथ्याज्ञानस्य प्रारब्धं कर्मोपभुखानस्य । परं निःश्रेयर्स
जीवन्मुक्तिलक्षणं तत्त्वज्ञानानन्तरमेव । तदप्यवधारितात्मतत्त्वस्य नैरन्त
क्रमेण भवति (गौ० वृ० १।१ । १ ) । उभयविधनिःश्रेयससा-
धारणलक्षणं तु सवासन मिथ्याज्ञानध्वंसत्वम् । तत्त्वसाक्षात्कारप्रागमा
वविरहत्वं वा । अथवा योगजधर्मप्रागभावविरहत्वम् ( न्या० ।
दी० पृ० २९) । जीवन्मुक्तौ चोक्तम् जीवन्नेव हि विद्वान संहर्षाया
साभ्यां विमुच्यते इति ( न्या० वा० १ पृ० २४ ) । परनि
• सप्राप्तौ क्रमस्तावत् तत्त्वज्ञानेन मिथ्याज्ञाननाशः । मिथ्याज्ञाननाशे दा
सि०
नाशः । दोषनाशे प्रवृत्तिनाशः । प्रवृत्तिनाशे जन्मनाशः ।
जम :
• नाश: इति ( गौ० वृ० ११ १/२ ) । वार्तिककारास्त निःश्रेयस
पुनर्दृष्टादृष्टभेदात् द्वेधा भवति । तत्र प्रमाणादिपदार्थतत्त्वज्ञानानिःश्रेय
दृष्टम् । नहि कश्चित्पदार्थो ज्ञायमानो हानोपादानोपेक्षाबुद्धिनिमित्तं
भवतीति । एवं च कृत्वा सर्वे पदार्था ज्ञेयतया अपेक्ष्यन्त इति /
निःश्रेयसमदृष्टम् आत्मादेस्तत्त्वज्ञानाद्भवति । दृष्टम् प्रमाणादिपरिया
• नात् अदृष्टं पुनरात्मादेः प्रमेयस्य परिज्ञानादिति इत्याहुः
वा० १ पृ० १२ ) । इदानीं मतभेदेन निःश्रेयसभेदा
• स्वातत्र्यं मृत्युर्वा मोक्षः इति चार्वाका आहुः । आत्मोच्छेदो
इति माध्यमिकाः । धर्मिनिवृत्तौ निर्मलज्ञानोदयो महोदयः इति ।
वादिनः । आवरणमुक्तिर्मुक्ति: इत्यार्हताः । ब्रह्मांशिकजीवस्याि
प्रभवमिथ्याज्ञाननिवृत्तौ स्वस्वरूपाधिगमः इति मायावादिनः
परंत
( न्या
उच्यते
मोक्ष
विज्ञान
भदौति