न्यायकोशः /445
This page has been fully proofread once and needs a second look.
न्यायकोशः ।
बोध्यम् । अकर्मक क्रियात्वे चत्वारो हेतवः हरिणा दर्शिताः ।
•
यथा धातोरर्थान्तरे वृत्तेर्धात्वर्थेनोपसंग्रहात् । प्रसिद्धेरविवक्षातः कर्म-
•
णोकर्मिका क्रिया ॥ इति । एवं च अकर्मकोपि धातुर्हेतुचतुष्टया-
मतविशेषेषु यथा ( १ ) फलमेव धातोरर्थः । तदनुकूलक्रिया त्वाख्यातेन
धीनाकर्म कक्रियार्थत्वाच्चतुर्विधः इत्यलं विस्तरेण ( वाच ० ) । धातोरर्थश्
कर्नादावनुभाव्यत इति मण्डनमिश्र आह ( श० प्र० लो० ९५
फलं तु कर्मप्रत्ययेन बोध्यते इति प्राञ्चः रत्नकोशकृत्प्रभृतयः आहुः
पृ० १४० ) । (२) क्रियामात्रं (केवलं व्यापारमात्रम् ) धात्वर्थः ।
(चि० ४) । एतन्मते द्वितीयासाकाङ्क्षतुमन्तधातुत्वप्रयुक्त एव च
धातूनां सकर्मकत्वव्यपदेशः । न तु फलावच्छिन्नक्रियावाचित्वप्रयुक्तः ।
ज्ञाप्रभृतावव्याप्तत्वात् इति ज्ञेयम् ( श० प्र० श्लो० ७२ पृ० ९३) ।
(३) फलं व्यापारश्चैतदुभयं धात्वर्थः इति शाब्दिका आहुः । अत्र
फलस्वं च तद्धात्वर्थजन्यत्वप्रकारकप्रतीतिविषयत्वे सति तद्धातुजन्योप-
स्थितिविषयत्वम् तद्धात्वर्थत्वं वा । अत्र धात्वर्थव्यापारेतिप्रसङ्गनिरासाय
सत्यन्तम् । गम्याद्यर्थव्यापारजन्यविभागादावतिप्रसङ्गवारणाय विशेष्य-
दलम् ( वै० सा० ५०
कर्तृप्रत्ययसमभिव्याहारे तद्धात्वर्थजन्यत्वे सति तद्धात्वर्थनिष्ठविशेष्यता-
विभागजन्यसंयोगादिरूपे पतत्याद्यर्थे विभागसंयोगयोः फलत्ववारणायो-
निरूपितप्रकारतावत्त्वम् । अत्र जन्यता चारोपिता अनारोपिता चेत्यन्यत् ।
भयदलम् । कर्मप्रत्ययसमभिव्याहारे तु फलस्य विशेष्यत्वम् इत्या
(वै० सा० द० धात्व० पृ० ८ ) । तथाहि चैत्रो ग्रामं गच्छती त्यादौ
•
व्यापारजन्यसंयोगाश्रयो ग्रामः इति बोधात् संयोगस्य व्यापारनिरूपित-
व्यापार निरूपित प्रकारत्वम् । चैत्रेण ग्रामो गम्यत इत्यादौ तु चैत्रसमवेत-
प्रामनिष्ठ संयोगानुकूलव्यापारकर्ता चैत्रः इति बोधात् संयोगात्मकफलस्य
विशेष्यत्वम् इति । अत्र व्यापारत्वं च पदान्तरसमभिव्याहाराप्रयोज्य-
साध्यत्वग्नकारक प्रतीतिविषयत्वम् (वै० सा० ५० धात्वर्थ० पृ० ८ ) ।