न्यायकोशः /435
This page has not been fully proofread.
न्यायकोशः ।
३८१
द्वित्वम् – [क] संख्या विशेषः । इदं द्वित्वं च समवायेन द्रव्यद्वये
• प्रत्येक तिष्ठति इति ज्ञेयम् । यथा द्वौ घटावानयेत्यादौ द्वित्वम् ।
[ख] अपेक्षाबुद्धिजन्यो गुणविशेषः । यथा अमेकः कः
बुद्ध्यनन्तरम् इमौ इति व्यवहारविषयो द्वित्वम् । इदं द्वित्वं तु व्यासज्य-
वृत्ति पर्याप्तिसंबन्धेन द्वयोरेव द्रव्ययोस्तिष्ठति न प्रत्येकम् । इदमेव द्वित्वम्
(औलू ० ) । एवम् त्रित्वचतुष्ट्वाधारभ्य परार्धत्वपर्यन्तं ज्ञेयम् । मीमांस-
इमौ द्वौ इति व्यवहारविषयः इति च विज्ञेयम् ( सर्व० सं० पृ० २२१
• कास्तु द्वित्वादीनामपेक्षाबुद्धिजन्यत्वं न स्वीकुर्वन्ति इत्यन्यत् । वस्तुतस्तु
द्वित्वमपेक्षाबुद्ध्या जन्यते तन्नाशेन च नश्यति । कचिदाश्रयनाशादपि
नश्यति ( प्रशस्त० पृ० १३) (मु० गु० ) । द्वित्वादेरपेक्षाबुद्धि-
जन्यत्वे प्रमाणमाडुराचार्या अपेक्षाबुद्धिद्वित्वादेरुत्पादक
• व्यञ्जकत्वानुपपत्तौ तेनानुविधीयमानत्वात् शब्दं प्रति संयोगवत् इति ।
पृथक्त्वादिवत् इति सायणाचार्याः ( सर्व० सं० पृ० २२२ औळू० ) ।
वादिकमेकत्वद्वयविषयानित्यबुद्धिव्यङ्ग्यं न भवति
अत्
• इदानीं द्वित्वोत्पत्तिप्रकाराः प्रदर्श्यन्ते । ( १ ) यदा बोद्धुश्चक्षुषा समाना-
● सामान्यज्ञानोत्पत्तावेकत्वसामान्यतत्संबन्धज्ञानेभ्य एकगुणयोर-
समानजातीययोर्द्रव्ययोः संनिकर्षे सति तत्संयुक्तसमवेत समवेतैकत्व-
• पुनस्तस्मिन् द्वित्वसामान्ये ज्ञानमुत्पद्यते । तस्माद्वित्वसामान्यज्ञानादपेक्षा-
• बुद्धिविनश्यति । द्वित्वसामान्यतत्संबन्धज्ञानेभ्यो द्वित्वगुणबुद्धेरुत्पद्यमानता
• इत्येकः कालः (प्रशस्त० पृ० १३ ) । ( २ ) प्रथममिन्द्रियार्थसंनिकर्षः ।
• तस्मादेकत्वसामान्यज्ञानम् । ततोपेक्षाबुद्धिः । ततो द्वित्वोत्पत्तिः । ततो
• द्वित्वसामान्यज्ञानम् । तस्माद्वित्वगुणज्ञानम् । ततः संस्कारः ( सर्व० सं०
पृ० २२१ औलू० ) । ( ३ ) उत्पत्स्यमानद्वित्वाधारेणेन्द्रियसंनिकर्षः ।
• महालम्बनरूपापेक्षाबुद्धिः । ततो द्वित्वगुणोत्पत्तिः । ततस्तद्गतसामान्यस्य
तत एकत्वगुणगतसामान्यज्ञानम् । तत एकत्वसामान्य विशिष्टैकत्वगुणस
ज्ञानम् । ततस्तत्सामान्यविशिष्टद्वित्वगुणज्ञानम् । ततो द्वित्वगुणविशिष्ट-
३८१
द्वित्वम् – [क] संख्या विशेषः । इदं द्वित्वं च समवायेन द्रव्यद्वये
• प्रत्येक तिष्ठति इति ज्ञेयम् । यथा द्वौ घटावानयेत्यादौ द्वित्वम् ।
[ख] अपेक्षाबुद्धिजन्यो गुणविशेषः । यथा अमेकः कः
बुद्ध्यनन्तरम् इमौ इति व्यवहारविषयो द्वित्वम् । इदं द्वित्वं तु व्यासज्य-
वृत्ति पर्याप्तिसंबन्धेन द्वयोरेव द्रव्ययोस्तिष्ठति न प्रत्येकम् । इदमेव द्वित्वम्
(औलू ० ) । एवम् त्रित्वचतुष्ट्वाधारभ्य परार्धत्वपर्यन्तं ज्ञेयम् । मीमांस-
इमौ द्वौ इति व्यवहारविषयः इति च विज्ञेयम् ( सर्व० सं० पृ० २२१
• कास्तु द्वित्वादीनामपेक्षाबुद्धिजन्यत्वं न स्वीकुर्वन्ति इत्यन्यत् । वस्तुतस्तु
द्वित्वमपेक्षाबुद्ध्या जन्यते तन्नाशेन च नश्यति । कचिदाश्रयनाशादपि
नश्यति ( प्रशस्त० पृ० १३) (मु० गु० ) । द्वित्वादेरपेक्षाबुद्धि-
जन्यत्वे प्रमाणमाडुराचार्या अपेक्षाबुद्धिद्वित्वादेरुत्पादक
• व्यञ्जकत्वानुपपत्तौ तेनानुविधीयमानत्वात् शब्दं प्रति संयोगवत् इति ।
पृथक्त्वादिवत् इति सायणाचार्याः ( सर्व० सं० पृ० २२२ औळू० ) ।
वादिकमेकत्वद्वयविषयानित्यबुद्धिव्यङ्ग्यं न भवति
अत्
• इदानीं द्वित्वोत्पत्तिप्रकाराः प्रदर्श्यन्ते । ( १ ) यदा बोद्धुश्चक्षुषा समाना-
● सामान्यज्ञानोत्पत्तावेकत्वसामान्यतत्संबन्धज्ञानेभ्य एकगुणयोर-
समानजातीययोर्द्रव्ययोः संनिकर्षे सति तत्संयुक्तसमवेत समवेतैकत्व-
• पुनस्तस्मिन् द्वित्वसामान्ये ज्ञानमुत्पद्यते । तस्माद्वित्वसामान्यज्ञानादपेक्षा-
• बुद्धिविनश्यति । द्वित्वसामान्यतत्संबन्धज्ञानेभ्यो द्वित्वगुणबुद्धेरुत्पद्यमानता
• इत्येकः कालः (प्रशस्त० पृ० १३ ) । ( २ ) प्रथममिन्द्रियार्थसंनिकर्षः ।
• तस्मादेकत्वसामान्यज्ञानम् । ततोपेक्षाबुद्धिः । ततो द्वित्वोत्पत्तिः । ततो
• द्वित्वसामान्यज्ञानम् । तस्माद्वित्वगुणज्ञानम् । ततः संस्कारः ( सर्व० सं०
पृ० २२१ औलू० ) । ( ३ ) उत्पत्स्यमानद्वित्वाधारेणेन्द्रियसंनिकर्षः ।
• महालम्बनरूपापेक्षाबुद्धिः । ततो द्वित्वगुणोत्पत्तिः । ततस्तद्गतसामान्यस्य
तत एकत्वगुणगतसामान्यज्ञानम् । तत एकत्वसामान्य विशिष्टैकत्वगुणस
ज्ञानम् । ततस्तत्सामान्यविशिष्टद्वित्वगुणज्ञानम् । ततो द्वित्वगुणविशिष्ट-