न्यायकोशः /404

३५०
 
न्यायकोशः ।
 
ज्ञानकाण्डम् । तर्कः कणादमुनिकृतमध्यायदशकं वैशेषिकशास्त्रम् ।
 

न्यायस्तु गौतममहर्षिप्रणीतं पञ्चाध्यायात्मकं न्यायशास्त्रम् इति । अ

प्रशंसा षड्दर्शनानि मेङ्गानि पादौ कुक्षिः करौ शिरः । तेषु मेदं तु

कुर्यान्मदङ्गच्छेदको हि सः ॥ इति ( तन्त्रशास्त्रम् ) । तत्र योगशास्त्रं पू

हिरण्यगर्भोपदिष्टस्यैव योगशास्त्रस्य संक्षिप्तानुवादरूपमिति ज्ञेयम् (

याज्ञ० ) । उत्तरमीमांसा च वेदान्तदर्शनमित्युच्यते । तत्रापि मुख्यत्वेन
•
त्रीणि दर्शनानि द्वेताद्वैतविशिष्टाद्वैतप्रतिपादकानि । तत्र द्वैतदर्शन
 

वाय्ववतारत्वेन प्रसिद्धैर्मध्वाख्यश्रीपूर्णप्रज्ञाचार्यैः प्रणीतम् ३७ ग्रन्थास-

कम् । अद्वैतदर्शनम् शंकरावतारत्वाभिमतशंकराचार्यप्रणीतम् / विश
•
ष्टाद्वैतदर्शनं च प्राकृतभाषया द्रमिडकृतमूलम् शेषावतारत्वा भिमतरामानु
•
जाचार्यकृततन्मूलव्याख्यानरूपम् इति । वैशेषिकशास्त्रादीनां पद्मपुराण

उल्लेखो दृश्यते । यथा कणादेन च संप्रोक्तं शास्त्रं वैशेषिकं महत्

गौतमेन तथा न्यायं सांख्यं च कपिलेन वै ॥ इत्यादि ( पद्मपुरा

उत्त० ख० अ० २०७ ) ( वाच० ) । नास्तिकदर्शनमपि षडियन
 

चार्वाकसौत्रान्तिकवैभाषिकयोगाचारमाध्यमिकाईतभेदात् । तत्र म
 

माश्चत्वारो बौद्धविशेषाः ।
 
-
 

 
<दशा-१ >
कालविशेषः । यथा सत्प्रतिपक्षतादशायाम् (ग०

बाल्यं यौवनं जरा इत्यवस्था इति पौराणिका आहुः । ३

सत्प्र० ) इत्यत्र साध्यतदभावव्याप्यवत्तापरामर्शद्वयसंवलनकालः / '
•
सुषुप्तय इत्यवस्था इति वेदान्तिनः । ४ गर्भवासाद्यवस्था इति मिलन

ताश्च दश गर्भवासः जन्म बाल्यम् कौमारम् पौगण्डम् यौवनम्

रता जरा प्राणरोधः नाश: चेति ( वाच० ) । ५ कामकृता

नेत्ररागाद्यवस्था इति कामशास्त्रज्ञाः । ता अपि दश
 
जाग्रतुवा
 
विरहि
 
मर
 
नयनप्रीतिः
 
•
चित्तासङ्गस्ततोथ संकल्पः । निद्राछेदस्तनुता विषयनिवृत्तिस्त्र पानाश

उन्मादो मूर्छा मृतिरिव्येताः स्मरदशा दशैव स्युः इति ( वाच०

६ नक्षत्रानुसारेण सूर्यादिग्रहाणां स्वामित्वेन भोग्यकालो दशा

ज्योतिर्विदः । ७ चित्तमित्यजयपाल आह । दीपवर्ती इति काव्यज्ञा भाई