न्यायकोशः /385
This page has not been fully proofread.
३३१
न्यायकोशः ।
लक्षणा । कृतित्ववदाश्रयतात्वादेरखण्डत्वे तदवच्छिन्नेपि तिङः शक्तिरेव
• इति ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३८ ) । कचित् अवच्छेदकत्वम् ।
• यथा चैत्रो जानातीत्यादौ । कचित् दैशिकाश्रयत्वम् । यथा बुद्धिरवगा -
हते घटो भासत इत्यादौ । कचित् प्रतियोगित्वम् । यथा घटो नश्यती-
(त० दी० ) ( दि० ४) । एवम् तसादिप्रत्ययानामप्यर्था यथायोग्यं
त्यादौ तिबर्थः ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३८ ) ( चि० ४)
स्वयमूह्याः । अत्रेदं तत्त्वम् । जीवनयोन्यादिनिखिलयनगतं यत्नत्वमेव तिङः
शक्यतावच्छेदकम् न तु प्रवृत्तित्वम् । चैत्रो निःश्वसिति इत्यादितोपि
श्वासाद्यनुकूल प्रयत्नस्य प्रतीतेः । पचतीत्यादितः पाककृतिमान् इति प्रतीतेश्च
( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७ - १३८ ) । पचति
पाकं करोति इत्यादियत्नार्थक करोतिना सर्वाख्यातविवरणात् वृद्धव्यवहारा-
• दिव बाधकं बिना विवरणादपि व्युत्पत्तेरित्यन्ये । किं करोति इति यत्न-
(बाच ० ) । अत्रायमर्थः । चैत्रः पचतीत्यादौ तिर्थकृतौ धात्वर्थस्य तं
प्रश्ने पचति इत्युत्तरस्य यत्नार्थकत्वं विनानुपपत्तेः इत्याचार्या: ( चि० )
करोमि इति प्रतीतिनियामकः साध्यत्वाख्यविशेष्यताप्रभेदः तद्विशिष्टं
फलोपधायकत्वलक्षण मनुकूलत्वं वा संसर्गमर्यादया भासते । तादृश
चैत्रादिनामार्थे ईश्वरः पचति इत्यादिप्रयोगापत्तिच्छे
मतप्रक्रिया ज्ञेया । शाब्दिकाः भावप्रधानमाख्यातम् सत्त्वप्रधानानि नामानि
संसर्गेणान्वयः ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७ - १३८) । अत्रेयं
इति यास्कमुनिपठितं निरुक्तमनुरुष्य चैत्रस्तण्डुलं पचति इत्यादौ चैत्र-
•भावना कृतिः प्रधानं धात्वर्थं प्रति इति विग्रहलभ्यस्य पूर्वोक्तयास्कनिरु-
भिन्नकर्तृकस्तण्डुलनिष्ठविक्कित्यनुकूलो व्यापारः इत्याद्याकारकं सर्वत्र
धात्वर्थमुख्य विशेष्यकमेव शाब्दबोधं स्वीकुर्वन्ति । नैयायिकास्तु भावो
तार्थस्य स्वीकारेण तण्डुलनिष्ठविक्वित्त्यनुकूलव्यापारानुकूलकृतिमान् इत्या-
द्याकारकं सर्वत्राख्यातार्थविशेष्यकं प्रथमान्तार्थमुख्यविशेष्यकमेव शाब्द
बोधमुररीचक्रुः
दीधितिकृतः । पचतीत्यादा वाख्यातस्य कृत्यर्थकत्वेपि चैत्रेण पक्कम् इत्यादा,
। अधिकं तु शाब्दबोधः इत्यत्र द्रष्टव्यम् । अत्र
न्यायकोशः ।
लक्षणा । कृतित्ववदाश्रयतात्वादेरखण्डत्वे तदवच्छिन्नेपि तिङः शक्तिरेव
• इति ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३८ ) । कचित् अवच्छेदकत्वम् ।
• यथा चैत्रो जानातीत्यादौ । कचित् दैशिकाश्रयत्वम् । यथा बुद्धिरवगा -
हते घटो भासत इत्यादौ । कचित् प्रतियोगित्वम् । यथा घटो नश्यती-
(त० दी० ) ( दि० ४) । एवम् तसादिप्रत्ययानामप्यर्था यथायोग्यं
त्यादौ तिबर्थः ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३८ ) ( चि० ४)
स्वयमूह्याः । अत्रेदं तत्त्वम् । जीवनयोन्यादिनिखिलयनगतं यत्नत्वमेव तिङः
शक्यतावच्छेदकम् न तु प्रवृत्तित्वम् । चैत्रो निःश्वसिति इत्यादितोपि
श्वासाद्यनुकूल प्रयत्नस्य प्रतीतेः । पचतीत्यादितः पाककृतिमान् इति प्रतीतेश्च
( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७ - १३८ ) । पचति
पाकं करोति इत्यादियत्नार्थक करोतिना सर्वाख्यातविवरणात् वृद्धव्यवहारा-
• दिव बाधकं बिना विवरणादपि व्युत्पत्तेरित्यन्ये । किं करोति इति यत्न-
(बाच ० ) । अत्रायमर्थः । चैत्रः पचतीत्यादौ तिर्थकृतौ धात्वर्थस्य तं
प्रश्ने पचति इत्युत्तरस्य यत्नार्थकत्वं विनानुपपत्तेः इत्याचार्या: ( चि० )
करोमि इति प्रतीतिनियामकः साध्यत्वाख्यविशेष्यताप्रभेदः तद्विशिष्टं
फलोपधायकत्वलक्षण मनुकूलत्वं वा संसर्गमर्यादया भासते । तादृश
चैत्रादिनामार्थे ईश्वरः पचति इत्यादिप्रयोगापत्तिच्छे
मतप्रक्रिया ज्ञेया । शाब्दिकाः भावप्रधानमाख्यातम् सत्त्वप्रधानानि नामानि
संसर्गेणान्वयः ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७ - १३८) । अत्रेयं
इति यास्कमुनिपठितं निरुक्तमनुरुष्य चैत्रस्तण्डुलं पचति इत्यादौ चैत्र-
•भावना कृतिः प्रधानं धात्वर्थं प्रति इति विग्रहलभ्यस्य पूर्वोक्तयास्कनिरु-
भिन्नकर्तृकस्तण्डुलनिष्ठविक्कित्यनुकूलो व्यापारः इत्याद्याकारकं सर्वत्र
धात्वर्थमुख्य विशेष्यकमेव शाब्दबोधं स्वीकुर्वन्ति । नैयायिकास्तु भावो
तार्थस्य स्वीकारेण तण्डुलनिष्ठविक्वित्त्यनुकूलव्यापारानुकूलकृतिमान् इत्या-
द्याकारकं सर्वत्राख्यातार्थविशेष्यकं प्रथमान्तार्थमुख्यविशेष्यकमेव शाब्द
बोधमुररीचक्रुः
दीधितिकृतः । पचतीत्यादा वाख्यातस्य कृत्यर्थकत्वेपि चैत्रेण पक्कम् इत्यादा,
। अधिकं तु शाब्दबोधः इत्यत्र द्रष्टव्यम् । अत्र