न्यायकोशः /384
This page has not been fully proofread.
३३०
न्यायकोशः ।
९ अधिकारः । १० संग्रामः ( वाच० ) । कचित् पादपूरणार्थ वाक्या-
लंकारार्थ चापि तावच्छब्दः प्रयुज्यते । एतेष्वर्थेषु केचिदर्था: कोरो
उक्ताः । यथा यावत्तावत्परिच्छेदे कार्ये मानावधारणे इति विश्वः /
यावत्तावच्च साकल्येवधौ मानेवधारणे इत्यमरः ( का० ३ नानार्थव०
श्लो० २४५ ) इति ।
तिङ् – (विभक्तिः ) तिप्तस्झिसिप्० ( पाणि० ३/४/७८) इस
विहिताः प्रत्ययास्तिसंज्ञका बोध्या: । एतद्विचारस्तु कौमुद्यादौ द्रष्टव्यः
तिङ् शाब्दिकैराख्यातमित्युच्यते ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ०
( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७) । यथा चैत्रः पचतीला
धात्वर्थावच्छिन्नस्वार्थयत्नविधेयताकान्वयबोधसमर्थः शब्दस्तिङ्
•णया बोध्यते । अत्र रथादीनामचेतनतया गमनानुकूलप्रयत्नशून्यत्वाबा
तिबाख्यातम् । रथो गच्छतीत्यादौ तिबाख्यातेन व्यापारो निरू
१३७/
उच्च
पार एव लक्ष्यते इति भावः ( न्या० म० ४ पृ० १८) (मु०
जानाति इच्छति यत्नं करोति इत्यादावारख्यातस्याश्रयत्वे लक्षणा । क
• स्थीयते इत्याख्यातेन कृतिर्बोध्यते इत्याहुः । एतन्मते चैत्रेण
इत्यत्र चैत्रकर्तृका स्थित्यनुकूला कृतिः इति बोधः । कृतौ संख्
र्थविशेष्यक एव शाब्दबोधः । प्रत्ययस्य निरर्थकत्वम् इत्या
नान्वयः इति भावः । अन्ये तु चैत्रकर्तृका वर्तमानस्थितिः इति क्ष
म० ४ पृ० २० ) । अत्रेदमवधेयम् । उभयपदिधातूनां यत्र किया
कर्तृनिष्ठम् तत्रात्मनेपदम् यत्र च कर्तृभिन्ननिष्ठं तत्र परस्मैपदं साधु /
मणिकृतस्तु यत्र क्रियाफले कर्तुरभिप्रायः (इच्छा) तत्रैवात्मनेपदम्
( श० प्र० श्लो० ९७ पृ० १४४-१४५ ) । अत्राधिकं तु
• शब्दव्याख्यानावसरे संपादितम् (पृ० १२०) ।
चैत्रः पचतीत्यादौ यत्नः (कृतिः) तिबाख्यातस्य वाच्यः
क्वचित् समवायित्वम् आश्रयत्वं वा तिङर्थः । यथा ईश्वरो जानातिन
रथो गच्छतीत्यादौ च । अत्र ज्ञानादिमत्त्वमात्रप्रतीतेः समवायित्वे
• निरूढलक्षणेति भावः । अत्रेदमवधेयम् । आश्रयत्वादौ तिडो
8/
स्थीप
धार
(त्या
/ चित
इत्य
आत्मने
/
तिङर्थश्च यतः
(चि
न्यायकोशः ।
९ अधिकारः । १० संग्रामः ( वाच० ) । कचित् पादपूरणार्थ वाक्या-
लंकारार्थ चापि तावच्छब्दः प्रयुज्यते । एतेष्वर्थेषु केचिदर्था: कोरो
उक्ताः । यथा यावत्तावत्परिच्छेदे कार्ये मानावधारणे इति विश्वः /
यावत्तावच्च साकल्येवधौ मानेवधारणे इत्यमरः ( का० ३ नानार्थव०
श्लो० २४५ ) इति ।
तिङ् – (विभक्तिः ) तिप्तस्झिसिप्० ( पाणि० ३/४/७८) इस
विहिताः प्रत्ययास्तिसंज्ञका बोध्या: । एतद्विचारस्तु कौमुद्यादौ द्रष्टव्यः
तिङ् शाब्दिकैराख्यातमित्युच्यते ( श० प्र० श्लो० ९५ पृ०
( श० प्र० श्लो० ९५ पृ० १३७) । यथा चैत्रः पचतीला
धात्वर्थावच्छिन्नस्वार्थयत्नविधेयताकान्वयबोधसमर्थः शब्दस्तिङ्
•णया बोध्यते । अत्र रथादीनामचेतनतया गमनानुकूलप्रयत्नशून्यत्वाबा
तिबाख्यातम् । रथो गच्छतीत्यादौ तिबाख्यातेन व्यापारो निरू
१३७/
उच्च
पार एव लक्ष्यते इति भावः ( न्या० म० ४ पृ० १८) (मु०
जानाति इच्छति यत्नं करोति इत्यादावारख्यातस्याश्रयत्वे लक्षणा । क
• स्थीयते इत्याख्यातेन कृतिर्बोध्यते इत्याहुः । एतन्मते चैत्रेण
इत्यत्र चैत्रकर्तृका स्थित्यनुकूला कृतिः इति बोधः । कृतौ संख्
र्थविशेष्यक एव शाब्दबोधः । प्रत्ययस्य निरर्थकत्वम् इत्या
नान्वयः इति भावः । अन्ये तु चैत्रकर्तृका वर्तमानस्थितिः इति क्ष
म० ४ पृ० २० ) । अत्रेदमवधेयम् । उभयपदिधातूनां यत्र किया
कर्तृनिष्ठम् तत्रात्मनेपदम् यत्र च कर्तृभिन्ननिष्ठं तत्र परस्मैपदं साधु /
मणिकृतस्तु यत्र क्रियाफले कर्तुरभिप्रायः (इच्छा) तत्रैवात्मनेपदम्
( श० प्र० श्लो० ९७ पृ० १४४-१४५ ) । अत्राधिकं तु
• शब्दव्याख्यानावसरे संपादितम् (पृ० १२०) ।
चैत्रः पचतीत्यादौ यत्नः (कृतिः) तिबाख्यातस्य वाच्यः
क्वचित् समवायित्वम् आश्रयत्वं वा तिङर्थः । यथा ईश्वरो जानातिन
रथो गच्छतीत्यादौ च । अत्र ज्ञानादिमत्त्वमात्रप्रतीतेः समवायित्वे
• निरूढलक्षणेति भावः । अत्रेदमवधेयम् । आश्रयत्वादौ तिडो
8/
स्थीप
धार
(त्या
/ चित
इत्य
आत्मने
/
तिङर्थश्च यतः
(चि