न्यायकोशः /366

रेण समानाधिकरणपदघटिततत्पुरुषः कर्मधारय इत्युच्यते । तद्भिन्नो व्यषि-
करणपदघटितः तत्पुरुष इत्युच्यते । यथा राजपुरुष इत्यादिः (वाच०) ।
उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः इति केचिदाहुः । तन्न । अर्धपिप्पली इला
दितत्पुरुषे अव्याप्तेः । सूपप्रति इत्याद्यव्ययीभावेतिव्याप्तेश्च (वाच०) ।
यथोक्तं वाक्यपदीये समासस्तु चतुर्धेति प्रायोवादस्तथापरः ।
दिभेदेन षड्डिधः । द्वितीयादिसुबर्थस्य कर्मत्वकर्तृत्वा
पूर्वपदार्थादिप्राधान्यविषयः स च ॥ इति । स च तत्पुरुषो द्वितीया
तत्पुरुषस्य द्वितीयातृतीयादितत्पुरुषत्वेन षडेदाः । तथा हि ग्रामग
इत्यत्र द्वितीयातत्पुरुषः । चैत्रनीत इत्यत्र तृतीयातत्पुरुषः । ब्राह्मणद
इत्यत्र चतुर्थीतत्पुरुषः । वृक्षपतित इत्यत्र पञ्चमीतत्पुरुषः / चैत्रधनम्
गतिरित्यत्र षष्ठीतत्पुरुषः । गृहपक इत्यत्र सप्तमीतत्पुरुषः इति ।
पुण्येन सुखम् शमाय विद्या दण्डाद्वट: गवां कृष्णा संपन्नक्षीरा
बोध्यम् । यदेतेषु धात्वर्थान्वय्येव द्वितीयादेरर्थः प्रायो घटकः । पीठं परितः
तैलम् इत्यादिविग्रहे तत्पुरुषस्यासाधुत्वात् ( श० प्र० श्लो० ३९″
४८) । वर्षसुखी लोष्टकण: कुण्डलहिरण्यम् घटान्यः कुबेरबलिः क
कुशल: इत्यादौ तु तत्तद्विशेषविधेर्द्वितीयादितत्पुरुषः इति ( श०
४९ ) । अत्र मतभेदाः । राजपुरुष इत्यादौ राजपदस्य राजसंबधिनि
लक्षणा । तेन पुरुषपदार्थस्याभेदेनान्वयः इति नैयायिका आहुः /
तु लुप्तषष्ठ्येवान्वयबोधं जनयति । षष्ठीलोपमजानतस्तु पुरुषस्य तत्रात्य
यप्रत्ययः शक्तिभ्रमात् राजपदलक्षणया वा इति खीचक्रुः / पूर्वक
राजपदस्य राजसंबन्धिनि निरूढलक्षणा । एतन्मते
भवस्थले राजपदे स्वारसिकी लक्षणा इति भेदः ( त० प्र० ख० ४
४३ ) । वैयाकरणास्तु समासस्थशब्दसमुदाये विशिष्टार्थे शक्तिरेखेला
( न्या० म० ४ पृ० ११ ) । षष्ठीलोपस्मरणात
 
<तथा>
१ स प्रकार: । यथा कथमुक्त्वा तथा सत्यं सुप्तामुत्सृज्य
( भा० व० ११ ) यथाकामो भवति तथाक्रतुर्भवति (
१४/७२।७ ) इत्यादी । २ साम्यम् । यथा ॐ तथा
अन्य मां गत शत० बा तथा प्राणा: