न्यायकोशः /269
This page has been fully proofread once and needs a second look.
२१५
श्लो०
To
इत्यादौ न शक्तिर्न वा लक्षणा । नीलपदार्थस्योत्पलपदार्थे अभेदसं-
बन्धेनैवान्वयोपपत्तौ शक्तिलक्षणानङ्गीकारात् । अत एव तत्पुरुषात्कर्म-
धारयो लघीयान् भवति (न्या० प्र० ४ पृ० १३) । तथाहि
निषादस्थप्तिं याजयेत् इति श्रुतौ बहुव्रीहितत्पुरुषसमासावपेक्ष्य
कर्मधारय एव लक्षणाद्यभावाल्लघीयान् इति ( त० प्र० ख० ४
पृ० ५३ - ५४ ) । अत्रेदं बोध्यम् । निषादस्य संकरजातिविशे-
सुषस्य शूद्रान्तर्गततया स्त्रीशूद्रौ नाधीयाताम् इत्यनेन निषिद्धत्वाद्वेदसा-
मान्यानधिकारेपि निषादस्थपतिं याजयेत् इति विशेषश्रुतिबोधितयाज-
●
नान्यथानुपपत्त्यैव यागमात्रोपयुक्तमध्ययनं निषादस्य कल्प्यते । तथा च
स्त्रीशूद्राविति सामान्यशास्त्रघटकाध्ययनपंदस्य विशेषतः प्राप्ताध्ययनेतरा-
अध्ययनपरत्वं वाच्यम् । तेन निषादस्य यागोपयुक्ताध्ययनेतराध्ययननिषेधः
शूद्रान्तरस्य त्वध्ययनमात्रनिषेधः सिध्यति इति (मु० ४ ) ( दि० ४
वि० पृ० १८४ ) ।
<कर्मप्रवचनीयः
(अव्ययम् ) [ क ] क्रियानुयोगिक संबन्धविशेषद्योतक
सत्यन्वाद्यन्यतमः । यथा अनु
।
१
द्योतको नायं संबन्धस्य न वाचकः । नापि क्रियापदाक्षेपी संबन्धस्य
तु मेदकः ॥ इति । कर्मप्रवचनीया एकादश सन्ति अनु उप
अप परि आङ् प्रति अभि अधि सु अति अपि । [ख ] क्रियाविशेषो-
पजनितसंबन्धावच्छेदहेतवः ( सर्व० सं० पृ० २९९ पाणि० ) ।
एकादशानां मध्ये केषांचिदर्थः सोदाहरणं कथ्यते । तथाहि । यज्ञमनुप्रावर्ष-
•
दिव्यत्रायमर्थः । कारकत्वरूपहेतुत्वं अनुशब्दार्थः । अनुलक्षणे (पाणि
१।४।८४ ) इति कर्मप्रवचनीयसंज्ञा विधायकसूत्रे लक्षणपदस्य कार-
कहेतुपरत्वात् । तथा च यज्ञमनु प्रावर्षत् इत्यादौ आधेयत्वं द्वितीयार्थः ।
तत्र यज्ञस्यान्वयः । आधेयत्वस्य च अनुपदार्थे हेतुत्वेन्वयः । हेतुतायाश्च
निरूपकत्वसंबन्धेन वृष्टावन्वयः । अथवा जन्यत्वम् अनुशव्दार्थः ।