न्यायकोशः /259

न्यायकोशः ।
 
२०५
 
वशात्सर्वेषां कर्तृत्वं हरिणोक्तम् इति ( बाच० ) ( ल० म० सुब०

पृ० ८४ ) । अनुकूलकृतिमदन्तःकरणप्रकृतित्वं कर्तृत्वमिति सांख्या

आहुः । न्यायनये कर्तत्वं द्विविधम् मुख्यं गौणं चेति । तत्राद्यं

कृतिमत्त्वम् । द्वितीयम् आश्रयत्वप्रतियोगित्वादि ।
कर्म–
 
<कर्म>
१ ( पदार्थः ) [ क ] एकद्रव्यमगुणं संयोगविभागेष्वनपेक्षकारण-

मिति कर्मलक्षणम् (बै० १११११७) । अत्र एकद्रव्यत्वं च एकमात्र-

मूर्तसमवाधिकारणकत्वम् ( वै० उ० २१११२१ ) । मूर्तमात्रसमवेतत्वं

वा (वै० वि० २१ २१ ) । संयोगेत्यादेः संयोगविभागयोर्निर-

पेक्षकारणमित्यर्थः
संयोगविभागयोः प्रत्येकमेव कारणत्वम् न
 

मिलितयोः ( त० व० पृ० २४० ) । कर्म च संयोगविभागयोः

स्वानन्तरोत्पन्नभावनैरपेक्ष्येण कारणम् (वै० वि० ११ १२ ११७) (मु०

गु० पृ० १९८) । अत्र निरपेक्षत्वं च खोत्पस्यनन्तरोत्पत्तिकान-

पेक्षत्वम् । पूर्वसंयोगध्वंसस्तु स्वोत्पत्त्यनन्तरानुत्पत्तिक एव । अभाव-

वेन तस्याद्यक्षणसंबन्धाभावात् (वै० उ० १११११७ ) । तच्च कर्म
•
मूर्तद्रव्यमासमवेतम् अनित्यमेव । उत्तरसंयोगात्
•
नश्यति इति ज्ञेयम् ( त० कौ० पृ० २० ) । तथाहि प्रथमं द्रव्ये

कर्मोत्पद्यते । ततो विभागः । ततः पूर्वसंयोगनाशः । तत उत्तरदेश-
•
संयोगः द्रव्यनाशश्च । ततः कर्मनाशः इति । कर्म पञ्चविधम् । ऊर्ध्वं

चाघश्चाभिमुखं तिर्यग्विष्वगिति क्रमात् । तानि पञ्चापि कर्माणि दश

संयोगभेदतः ॥ इति ( ता० र० श्लो० ५२) । [ख ] चलनात्म-

कम् ( त० सं० ) । संयोगविभागानुकूलमित्यर्थ: ( वाक्य पृ० २२) ।

[ग] संयोगभिन्नत्वे सति संयोगासमवायिकारणम् ( त० दी० १

पृ० ६ ) । [घ ] कर्मत्वजातिमत् ( त० दी० १ पृ० ६ ) ( त०

कौ ० १ पृ० १ ) । तल्लक्षणं तु विभागासमवायिकारणत्वे सति

संयोगहेतुत्वम् (दि० गु० पृ० १९८) । नित्यावृत्तिसत्तासाक्षाद्व्याप्य
•
जातिरूपं कर्मत्वम् (वै० उ० ११ १/१७ ) । नित्यावृत्तिपदार्थविभाज-

कोपाधिमत्त्वम् (ल० व० ) । अनेकाश्रितावृत्तिसत्तासाक्षाद्व्याप्यजाति-
कौ ०