न्यायकोशः /256

२०२
 
न्यायकोशः ।
 
तीत्यादावचेतनकर्तृप्रयोगे तु घटपटा दिर्गौण एव कर्ता । घटो भवनाश्रयः

पटो नाशप्रतियोगी इति बोधात् ( म० प्र० पृ० ६ ) । कर्तुः कार कान्तर-

प्रवर्तनं व्यापारः इति शाब्दिकाः ( मजू० ) । केचिच्छाब्दिकास्तु
•
साधनान्तरनियोगव्यापारवान् कर्तेव्याहुः ( ल० म० सुब० पृ० ८४ ) ।
•
अन्ये तु शाब्दिकाः धात्वर्थव्यापाराश्रयः कर्ता । अत एव यदा यदीयो
●
व्यापारो धातुनाभिधीयते तदा स कर्तेति स्थाली पचति अग्निः पति
•
एधांसि पचन्ति तण्डुलः पच्यते स्वयमेव इत्यादि संगच्छते इत्या

( वै० सा० सुब० पृ० १७३ - १७४ ) । न्याये व्याकरणे च शाखे

कर्ता त्रिविधः । शुद्ध प्रयोजकहेतुः कर्मकर्ता चेति । तत्राद्यस्यो

दाहरणम् मया हरि: सेव्यते । द्वितीयस्योदाहरणं च कार्यते हरिणा

तृतीयस्योदाहरणं तु गमयति कृष्णं गोकुलं गोप इति बोध्यम् (३०

सा० सुबर्थ० पृ० १७८) । शुद्धत्वं च हेतुत्वकर्मकर्तृत्व एतदन
 
मया
 
ध
धिकरत्वम् । प्रेरणार्थकणिजप्रकृतिधातूपात्तव्यापाराश्रयत्वमिति यावत् ।

प्रयोजकहेतुत्वं च णिजर्थप्रेरणाश्रयत्वम् । कर्मकर्तृत्वं च धातूपास

व्यापाराश्रयत्वे सति णिजर्थव्यापारेणाप्यमानत्वेन विवक्षितत्वम् ।
मया
हरिः सेव्यते इत्यत्र मदभिन्नाश्रयको हरिकर्मकसेवनानुकुलो व्यापार

इति बोधः । कार्यते हरिणेत्यत्र हर्यभिन्नाश्रयक उत्पादनानुकूलो व्यापार

इति बोध: ( वै० सा० सुब० पृ० १७९ ) । गमयति कृष्णमित्यत्र

कृष्णः कर्मकर्ता । तथा च गोपाभिन्नकर्तृको गोकुलकर्मकगमनानुकूल
•
कृष्णाश्रयकव्यापारानुकूलो व्यापारः इति बोधः । किंच यदा सौकर्याति

शयं द्योतयितुं कर्तृव्यापारो न विवक्ष्यते तदा कारकान्तराण्यपि कर्तृसंज्ञा

लभन्ते ( सिद्धान्तकौ० तिङ० कर्मकर्तृप्र० ) इत्युक्तरीत्या कर्मण
 
यत्कर्म
 

कर्तृत्वविवक्षायां कर्मकर्ता भवति । तदुक्तंम् क्रियमाणं तु
यत्कर्म स्वय -
मेव प्रसिध्यति । सुकरैः स्खैर्गुणैः कर्तुः कर्मकर्तेति तद्विदुः ।
॥ इति
( व्या० का० ) ( वाच० ) । इदं च निर्वर्त्यविकार्ययोरेव नउ
तु प्राप्ये
इति ज्ञेयम् । केचित्तु क्रियामुख्यो भवेत्कर्ता हेतुकर्ता प्रयोजका

अनुमन्ता ग्रहीता च कर्ता पञ्चविधः स्मृतः ॥ इत्याहुः ।
 
स्वयं-
॥ इति
 
प्राप्ये
 
/
 
बड़ियो
 
षड्विधो